Husaria – obalamy mity!

Zmierzch husarii?

Zmierzch husarii spowodowany był rozwojem broni palnej – to bardzo popularne twierdzenie, które pokutuje w literaturze przedmiotu. Nic bardziej mylnego. Szczegółowe analizy bitew, które miałyby dowodzić tej tezy, pokazują, że ani taktyka ogniowa wojsk Gustawa II Adolfa (strzelanie kilkoma szeregami muszkieterskimi naraz), ani o kilkadziesiąt lat późniejsze przezbrojenie piechoty z muszkietów lontowych w szybkostrzelne muszkiety skałkowe nie przyczyniły się do upadku husarii. Nie ma mowy o rozstrzeliwaniu jej szeregów, jak piszą niektórzy.

(…) Do początków lat 70. XVIII w. husaria zachowała swój tradycyjny charakter, czyli noszącej zbroje jazdy kopijniczej. Po raz ostatni zaprezentowała się w ten sposób 16 września 1784 r., a jedną z ostatnich bitew stoczyła pod Krotoszynem 14 czerwca 1768 r. O takiej to właśnie husarii myślał Andrzej Maksymilian Fredro, gdy w drugiej połowie XVII w. pisał: „Poki kopijey, a Vsarza staie, będzie Polak Pan w polu, skoro kopija zginie, zginie y Polaka cnota”.

Jego słowa okazały się prorocze. Likwidacja husarii poprzedziła wymazanie Polski z mapy Europy. A kiedy to nastąpiło? W roku 1775 sejm uchwalił podniesienie liczebności armii Rzeczypospolitej do 30 tys. żołnierzy, z czego 22 tys. w Koronie i 8 tys. na Litwie. Wówczas to po raz pierwszy padła nazwa „Kawa­leryi Narodowey”. Na tej podstawie zdecydowana większość historyków (ze mną włącznie) twierdziła, że oznaczało to przeformowanie dotychczas istniejącej husarii i pancernych w nowy rodzaj jazdy, a tym samym koniec istnienia husarii. Okazuje się jednak, że sama nazwa „husaria” funkcjonowała jeszcze kilkanaście lat po utworzeniu kawalerii narodowej.

Nieznane fakty

Husarze nie przegrali żadnej bitwy przez pierwsze 126 lat swojego istnienia w Polsce – ten błędny pogląd wynikał z interpretacji tytułu artykułu Jerzego Teodorczyka Bitwa pod Gniewem (22 IX–29 IX 1626): pierwsza porażka husarii. Tymczasem ani bitwa pod Gniewem nie była porażką husarii, ani tym bardziej nie była pierwszą przegraną bitwą, w której uczestniczyła ta formacja. Polska husaria brała udział np. w bitwie z Moskwicinami pod Dobryniczami (31 stycznia 1605 r.). Mimo to wojska Dymitra Samozwańca przegrały.

Husarze to jazda ciężka – to popularne określenie jest prawdziwe tylko po części. Husaria była najcięższym rodzajem kawalerii tzw. narodowego autoramentu w XVII w. w Polsce, ale nie była jazdą ciężką w tym sensie, że ani konie husarskie, ani uzbrojenie kawalerzystów nie były ciężkie. Konie husarzy określano jako „rosłe”, co oznacza, że były one wyższe niż konie lekkiej kawalerii. Lecz te gorącokrwiste i zwinne rumaki husarzy nie były ociężałymi, zimnokrwistymi końmi, z którymi nieraz się je kojarzy. Z kolei masa uzbrojenia i wyposażenia, które na swoich grzbietach musiały nosić w XVII w., nie była wcale większa niż masa uzbrojenia i wyposażenia, którą dźwigały konie „lekkich ” u łanów polskich w wieku XX.

Z drugiej strony, husarii używano do frontalnych, przełamujących szarż, co było typowym zadaniem ciężkiej kawalerii.
Husaria nie była używana tylko w Rzeczypospolitej. Choć prawdą jest, że swe największe triumfy święciła w państwie polsko-litewskim, że tylko w Rzeczypospolitej przybrała swoje szczególne oblicze oraz że walczyła tu dłużej niż w innych krajach, to jednak formacja to przywędrowała do nas z Serbii i Węgier. Ewoluowała m.in. pod wpływem węgierskim. Husarię przez kilka dekad posiadali także Moskale (choć na temat jej sukcesów źródła milczą). Możemy chwalić się tym, że mieliśmy najlepszą husarię na świecie, ale nie tym, że poza Polską i Litwą jej nie było.

***

Ostatnią bitwą husarii wcale nie była bitwa pod Kliszowem w 1702 r. Prawda jest taka, że po 1702 r. husarze nie tylko wielokrotnie brali udział w walkach, lecz także zdarzało im się jeszcze wygrywać. Przykładem bitwa ze Szwedami, którą stoczono pod Chybicami w roku 1704.

***

Husarz to nie huzar! Husarze to nie huzarzy ani huzary! Jak że często myli się dzisiaj te dwa zupełnie różne rodzaje kawalerii. Husarze – w polszczyźnie XVII-wiecznej mówiło się i pisało „usarze” – to jazda kopijnicza, nosząca zazwyczaj płytowe uzbrojenie ochronne. Huzarzy zaś to jazda lekka, nieposługująca się kopią ani nienosząca zbroi.

Problemy husarii

Problemem husarii, tak jak i każdej kawalerii, było jednak to, że nie mogła walczyć w każdych warunkach terenowych. Szańce, kozły hiszpańskie, kobyliny (czyli kobylice), szerokie rowy i inne przeszkody uniemożliwiały szarże jazdy. O ile więc w otwartym polu husaria nie miała sobie równych, o tyle inteligentny przeciwnik potrafił dostosować swoją taktykę do tej sytuacji i zamiast walczyć w polu, chował się za przeszkodami.

Tak zazwyczaj czynił Gustaw Adolf w Inflantach i Prusach w latach 20. XVII w. Tak też czynili Moskwicini pod Smoleńskiem, gdzie na przykład 7 września 1633 r. większość rot husarii nie brała udziału w walce:

[…] bo i patrzeć z dala nie mógł na nie nieprzyjaciel, zaraz z pola uciekła Mo­skwa, skoro się ku nim pomknęli [zbliżyli do nich] usarze.

W tym dniu, gdy husarze nie mogli sprowokować nieprzyjaciela do generalnej rozprawy w otwartym polu, zadeklarowali, że zejdą z koni do pieszej walki:

Roty usarskie, lubo miejsca po temu dla gęstych rowów i pagórków i chrostów nie było, a nieprz[yjacie]l barzo potkania się [walki] z nimi uchodził [unikał] i lubo od swych obvo[dem?] w pole się nieco ukazował za pomknieniem się jednak ku niemu roty którejkolwiek usarskiej zaraz spieszno pod swoje fortele [przeszkody sztuczne lub terenowe] ustępował, czynili jednak [husarze] dosyć z siebie. Panowie usarze i z koni zsiadszy piechotą na nieprzyjaciela nastąpić ofiarowali się, ale z łaski Bożej i tego nie trzeba było 

Polecamy video: Stefan Czarniecki – bohater narodowy, krwawy dowódca i… pazerny hetman