„Palce jeden za drugim wpadały z łoskotem do wiadra”. Dramatyczne wspomnienia więźnia, który przeżył syberyjski mróz

Maciej Żołnierczyk w 1940 roku został skazany na 25 lat łagrów. Gdy dotarł na „Przeklętą Wyspę”, jak więźniowie nazywali grupę sowieckich obozów leżących w dorzeczu Kołymy, został skierowany na roboty do kopalni.

Wyczerpująca praca, zimno, okrucieństwo strażników, codzienne godzinne marsze na teren wydobycia – to wszystko było dostatecznie przerażające. Wkrótce jednak współwięźniowie o dłuższym stażu zaczęli straszyć go nadchodzącą zimą. Nie musieli zresztą nawet nic opowiadać. Jak relacjonował Żołnierczyk we wspomnieniach, opublikowanych w zbiorze „Kołyma. Polacy w sowieckich łagrach”, wystarczyło na nich spojrzeć:

Było też kilku, którzy przeżyli ostatnią zimę na Kołymie i byli to ludzie bez nosów i uszu. Wyglądali jak chodzące trupie głowy. Przeważnie byli to nacmeni (nie Rosjanie – przyp. A. W.) z bardzo ciepłego południa, i tych były masy w łagrach. Mimo tego kalectwa musieli pracować na równi z resztą. Mieli odgniłe nosy i uszy, policzki ich były pokryte ciemnymi plamami, a niektórzy mieli nosy i uszy na pół odmrożone, obolałe i ciemnoczerwone.

„Nasze ubrania nie chroniły zupełnie”

Jesienią Żołnierczyk przekonał się, że opowieści jego towarzyszy niedoli nie były ani trochę przesadzone. „W październiku spadł wielki śnieg i nastał ogromny mróz, który trzymał z różnym nasileniem przez cały czas” – wspominał. On sam czuł się w tym czasie całkowicie „wyzuty z życiodajnej energii”. Ledwo powłóczył nogami.

Od mrozu nie było ucieczki. Panował nawet w barakach czy namiotach, w których mieszkali więźniowie. „Podczas snu do ścian namiotu przymarzały włosy, gdyż dwie beczki, w których krótko palono drewnem nie były dostatecznym źródłem ciepła” – opowiadała inna była więźniarka, Anna Mieczkowska. Dla zesłańców ciepło było tylko odległym wspomnieniem.

fot.Oxonhutch/CC BY 2.5

Zimą na Kołymie temperatury spadały nieraz nawet do minus sześćdziesięciu stopni Celsjusza.

Przed zimnem nie chroniły także ubrania, które przydzielano więźniom, czyli watowane kaftany – tiełogrejki – i spodnie (brjuki). Głowy okrywali bawełnianymi czapkami z klapami na uszy. Na stopach mieli płytkie kalosze, dla „ocieplenia” obwiązane szmatami. Najbardziej cierpiały jednak dłonie, okryte tylko całorocznymi, płóciennymi rękawicami. Pewnego dnia Żołnierczyk boleśnie się o tym przekonał. Jak zanotował:

Ostatnio oczyszczaliśmy ze śniegu urządzenia i budynki na priisku, czyli kopalni. Wracając, trzymałem kilof i łom na ramieniu, jak zwykle przy powrocie do łagru. (…) Gdy dochodziłem do łagru poczułem, że moja prawa ręka, którą trzymałem żelazny łom, jest jakby z kamienia. Palce prawej dłoni były po prostu przylepione do żelaznego łomu. Rękawica prawej ręki była kompletnie wyrobiona i podarta, tak że trzymałem żelazo gołą dłonią.

„Płakałem z bólu jak dziecko”

Polak próbował ratować dłoń, nacierając ją śniegiem i wkładając do miednicy z wodą i lodem. Po jakimś czasie zaczęła się odmrażać, jednak nie odzyskał czucia w palcach. Cała ręka bolała i piekła. Kolejne dni przyniosły tylko pogorszenie sytuacji. Jak zapisał we wspomnieniach, opublikowanych w zbiorze „Kołyma. Polacy w sowieckich łagrach”:

Moje palce bolały okropnie i nabrały koloru wiśniowego. Po kilku dniach kolor wiśniowy zmienił się na czarny i palce zaczęły cieknąć – pokazała się wyraźna linia, dokąd sięga odmrożenie. Odmrożone części odgniły zupełnie zostawiając sterczące czarne kości. Okazało się, że odmroziłem cały mały palec, pół palca, na którym nosi się pierścionek oraz koniec palca średniego, wskazującego i kciuka.

Nie dało się już nic zrobić – Żołnierczyka skierowano na operację. Lekarz spróbował dać mu zastrzyk znieczulający, lecz więzień wspominał, że ten w ogóle nie zadziałał. „Później metalowymi szczypcami zaczął wyrywać obumarłe cząstki i czarne kostki palców. Moje palce jeden za drugim wpadały z łoskotem do wiadra” – opowiada Polak. „Po każdym ucięciu skakałem jak ryba wyciągnięta z wody i płakałem z bólu jak dziecko”.

Ciekawostka powstała w oparciu o książkę „Kołyma. Polacy w sowieckich łagrach” (Wydawnictwo Fronda 2019).

Po tej potwornej operacji czekała go jeszcze długa rekonwalescencja. Po kilku dniach jego palce zaropiały i trzeba było rozcinać rany, by je oczyścić. Gdy tylko wrócił do względnej formy, kazano mu wrócić do pracy. Przydzielono mu wprawdzie lżejsze zadania, ale nie radził sobie nawet z nimi. Wkrótce obsługa obozu zaczęła oskarżać go o to, że odmroził palce naumyślnie, by nie musieć pracować. On sam był już dochodiagą – jak nazywano więźniów, którzy są „na wykończeniu”.

Wszystko wskazuje na to, że Żołnierczyk nie przeżyłby na Kołymie dużo dłużej. Mógł jednak mówić o szczęściu – już w 1942 roku został zwolniony z łagru, by dołączyć do tworzonej na zachodzie Armii Polskiej. Wielu innych nie doczekało tego momentu i na zawsze spoczęło pod pokrywą wiecznego śniegu.

Źródło:

Ciekawostki to kwintesencja naszego portalu. Krótkie materiały poświęcone interesującym anegdotom, zaskakującym detalom z przeszłości, dziwnym wiadomościom z dawnej prasy. Lektura, która zajmie ci nie więcej niż 3 minuty, oparta na pojedynczych źródłach. Ten konkretny materiał powstał w oparciu o książkę:

• Autor zbiorowy, Kołyma. Polacy w sowieckich łagrach, Wydawnictwo Fronda 2019.

Kup książkę taniej w księgarni Wydawcy: