Reformacja za Zygmunta Augusta. Czy w Polsce mógł powstać kościół narodowy na wzór anglikańskiego?

W pierwszej połowie XVI wieku, kiedy przez kontynent zaczęły przetaczać się wojny i konflikty religijne, Polska wcale nie pozostawała katolickim monolitem. Nowinki religijne docierały i tutaj, co więcej — znajdowały wielu wyznawców. Wcale nie wydawało się niemożliwe, by Rzeczpospolita znalazła się wśród państw protestanckich.

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Niewiele zabrakło a Zygmunt August zostałby głową polskiego kościoła narodowego.

Popularyzacji nowych prądów w Polsce sprzyjał fakt, że pierwszym całkowicie protestanckim państwem Europy zostały… podległe Rzeczpospolitej Prusy Książęce. Już w 1525 roku ostatni wielki mistrz zakonu krzyżackiego, Albrecht Hohenzollern przyjął luteranizm i jako świecki książę został lennikiem polskich monarchów. Odtąd gorliwie popierał sprawę reformacji, fundował stypendia i zakładał drukarnie. Publikowano w nich oczywiście pisma zwolenników przemian w Kościele – także po polsku.

Z byłego państwa zakonnego idee Lutra przenikały między innymi do Wielkopolski i Prus Królewskich. Ale nie była to jedyna droga, jaką reformacja docierała na nasze ziemie. W Rzeczpospolitej znaleźli schronienie przybyli z południa bracia czescy; nie brakowało też nad Wisłą anabaptystów i zwolenników Zwingliego.

Kalwińscy poddani Zygmunta

O ile luteranizm był popularny w głównie wśród mieszczaństwa, szlachta najczęściej wybierała kalwinizm. Wyznanie ewangelicko-reformowane znalazło możnych opiekunów na Litwie i w zachodniej Małopolsce. W połowie XVI wieku w samej Koronie różnowiercami mogło być nawet 20 procent szlachty.

fot.Lucas Cranach starszy/domena publiczna

Luteranizm przenikał do Rzeczpospolitej między innymi z rządzonych przez Albrechta Hohenzollerna Prus Książęcych.

Dlaczego wybierano akurat ten nurt reformacji? Powody były praktyczne. „Szlachcie odpowiadały jego demokratyzm i możliwość uczynienia z niego narzędzia władzy politycznej” – wyjaśnia prof. Andrzej Chwalba w książce „Zwrotnice dziejów. Alternatywne historie Polski”.  „Duchownych kalwińskich, czyli ministrów, powoływał szlachcic, w którego majątku znajdował się zbór ewangelicki. […] Dzięki temu dziedzic zyskiwał jeszcze jeden czynnik umożliwiający mu kontrolowanie tego, co dzieje się w jego majątku”.

Poza tym trzeba pamiętać, że dla ówczesnych Polaków sprawy doktrynalne nie zawsze były najważniejsze. Szesnastowieczna szlachta niespecjalnie znała się na teologii. Jak dodaje profesor Chwalba:

To byli praktyczni ludzie. Dyskusje na temat tego, czy człowiek jest z góry przeznaczony przez Boga do zbawie­nia albo czy w czasie konsekracji kapłan przemienia hostię i wino w rzeczywiste ciało i krew Chrystusa, niewiele ich obchodziły. Szlachcie odpowiadała też idea tak zwanego taniego Kościoła, stroniącego od bogactw i przepychu, na którego potrzeby nie trzeba płacić dziesięciny.

Szlachta murem za żonatym księdzem

Wśród propagatorów reformacji w Polsce znaleźli się przedstawiciele potężnych rodów, na przykład Jan Łaski (młodszy), Mikołaj Oleśnicki czy Rafał Leszczyński. Przemiany w Kościele wspierali także sławni intelektualiści, na przykład Andrzej Frycz Modrzewski. Jego dzieło „O naprawie Rzeczypospolitej”, wydane w 1551 roku w trzech księgach, a w 1554 roku w pięciu, odbiło się głośnym echem w całej Europie.

Dodany w drugim wydaniu traktatu rozdział „O Kościele” był szeroko komentowany wśród szlachty. Frycz Modrzewski przedstawił swoje postulaty także królowi Zygmuntowi Augustowi. „Przestano już w tajemnicy rozprawiać o religji, jak to poprzednio czyniono, lecz dzieje się to otwarcie na zebraniach narodowych […] mamy prawo ustanowić zasady własnej wiary” — pisał do monarchy. Uważał, że na soborze powinny zabierać głos także osoby świeckie, a każdy naród powinien mieć swój niezależny Kościół.

Pamiętajmy, że Luter i jego naśladowcy nie pojawili się bez powodu. Na początku XVI wieku Kościół katolicki istotnie znajdował się w kryzysie. Wykształcenie i morale wielu duchownych pozostawiało sporo do życzenia. Niezbyt imponująco przedstawiał się także poziom wiedzy religijnej szeregowych katolików. Wprawdzie w 1545 roku rozpoczął obrady Sobór Trydencki, ale do ich końca było jeszcze bardzo daleko.

Tymczasem polska szlachta coraz głośniej buntowała się przeciwko jurysdykcji biskupów, którzy często z nadmierną wręcz gorliwością ścigali różnowierców. Nic dziwnego, że w 1551 roku sejmiki w ogromnej większości wypowiedziały się przeciwko sądownictwu kościelnemu, a przede wszystkim przeciwko egzekwowaniu wyroków kościelnych przez starostów. Żądano, aby „władza kapłańska” została „z mocy autorytetu publicznego (…) sprowadzona do granic i powściągnięta”. Z kolei sejm obradujący w 1552 roku pod przewodnictwem Rafała Leszczyńskiego (ewangelika) zawiesił egzekucję starościńską.

O tym, że sytuacja w Polsce była daleka od jednoznaczności, niech świadczy także sprawa Stanisława Orzechowskiego, słynnego intelektualisty i księdza, który w 1551 roku postanowił się… ożenić. Kościół zareagował gwałtownie: potępił małżeństwo, a Orzechowskiego skazał na banicję i konfiskatę dóbr. W imię solidarności stanowej w obronie buntownika stanęli jednak magnaci i masy szlacheckie.

fot.domena publiczna

Szlachta stanęła murem za księdzem Stanisławem Orzechowskim, po tym jak postanowił się ożenić.

Zygmunt August jak Henryk VIII?

Nic dziwnego, że wśród ogólnoeuropejskiego zamieszania także nad Wisłą pojawił się projekt Kościoła narodowego. Pomysłowi sprzyjali niektórzy duchowni katoliccy, na przykład biskup chełmski i późniejszy prymas, Jakub Uchański. Reformę popierał też biskup Jan Drohojowski.

Postulat zwołania synodu narodowego, któremu chciano powierzyć rozpatrzenie tej sprawy, najszerzej omawiano na sejmie piotrkowskim w 1555 roku. Jego pracami kierował kolejny ewangelik, Mikołaj Sienicki. Zgromadzona w Piotrkowie szlachta miała nadzieję, że synod dokonałby reformy polskiego katolicyzmu i uregulował stosunki między państwem a Kościołem. Wierzono też, że możliwa byłaby apelacja do niezakończonego ciągle Soboru Trydenckiego w sprawie artykułów wiary.

Wśród kwestii dyskutowanych na sejmie w 1555 roku znalazło się między innymi zniesienie celibatu księży, liturgia w języku narodowym czy komunia pod dwiema postaciami. Były to typowe postulaty protestantów. Posłowie znajdowali się pod wyraźnym wpływem pism Frycza.

Nie chcieli przy tym zrywać z Rzymem, a tylko się od niego uniezależnić. Gdyby ich postulaty zostały spełnione, powstałby swojego rodzaju katolicyzm reformowany. Król, od którego oczekiwano by poparcia owego lokalnego soboru, mógłby stanąć na czele odrębnego Kościoła narodowego.

fot.domena publiczna

Szlachta oczekiwała, że król poprze jej starania o uniezależnienie polskiego Kościoła od Watykanu. Na ilustracji XIX-wieczna podobizna władcy.

Zygmunt August obiecał szlachcie zwołanie soboru. Zrobił to głównie dlatego, że potrzebował pomocy koronnej dla Litwy, gdzie wzrastało zagrożenie najazdem ze strony Moskwy. Szlachta innowiercza chyba nie spodziewała się osiągnąć aż tak wiele. Deklarację króla powszechnie odebrano jednak jako opowiedzenie się po stronie reformacji.

Monarcha zaczął tymczasem grać na zwłokę. Wysłał do Rzymu posła z prośbą o zgodę na zwołanie własnego soboru, a ta oczywiście nigdy nie została wydana. Papież Paweł IV skierował do polskiego króla list z gorzkimi wymówkami. Jak pisał:

Jeżeli mam wierzyć dochodzącym do uszu moich pogłoskom, to z głębokim smutkiem powątpiewać muszę o Twojem i Twojego państwa zbawieniu: opiekujesz się bowiem kacerzami, bywasz na ich kazaniach, słuchasz ich rozmów […]. Nie masz potrzeby czekać na sobór, gdy do wykorzenienia herezji masz gotowe środki.

Chodziło o wolność szlachty

Projekt zwołania synodu powracał jeszcze w kolejnych latach, ale nigdy nie został zrealizowany. Powodów było wiele. Z pewnością zabrakło woli monarchy: Zygmunt August po prostu nie nadawał się na reformatora religijnego. Był humanistą niechętnym wszelkiej dewocji. Przypisywano mu stwierdzenie, że nie jest „władcą ludzkich sumień”. Wiedział też, że zmiana wyznania pociągnęłaby za sobą zmianę sojuszy politycznych i z pewnością wciągnęła Polskę w nowe konflikty.

Inną przeszkodę stanowiła niejednolitość polskiej reformacji. Protestanci nie tworzyli jednego frontu wyznaniowego. Poszczególne grupy paktowały ze sobą, ale w interesującym nas okresie rzadko dochodziło między nimi do trwałych porozumień. W Koźminku w 1555 roku synod protestancki doprowadził na przykład do sojuszu braci czeskich i wyznawców kalwinizmu, ale już rok później „Koźminek wygorzał”: synody kalwińskie odrzuciły unię.

Co więcej, religijne postulaty protestantów cieszyły się poparciem szlachty tylko tak długo, dopóki projekt reformy wyznaniowej był jednym z elementów długo wyczekiwanej „naprawy” państwa, którą postulował ruch egzekucji praw i dóbr. Jego zwolennicy domagali się zwiększenia uprawnień Sejmu. Żądali też między innymi zwrotu królewszczyzn, nieprawnie trzymanych przez magnatów, oraz ograniczenia praw Kościoła. Wysuwali także postulaty ściślejszego związku Korony z Litwą i przyznania szlachcie wolności wyznania.

Reforma wiary nie była dla obywateli Rzeczpospolitej najważniejsza. Chodziło im przede wszystkim o obronę wolności szlacheckich. Kiedy w 1562 roku, znów pod wpływem zagrożenia ze strony Moskwy, król rozpoczął realizację postulatów egzekucjonistów, kwestie religijne zaczęły schodzić na drugi plan. Rozpoczęto przegląd królewszczyzn i dokonano zmian na stanowiskach państwowych. Powołano wojsko kwarciane. Władca scedował też na Koronę dziedziczne prawo Jagiellonów do Litwy, otwierając drogę do unii lubelskiej.

Ostatecznie w 1573 roku, już po śmierci Zygmunta Augusta, zawarto konfederację warszawską – akt, który zapewniał szlachcie wolność wyznania i gwarantował innowiercom równouprawnienie z katolikami. Podobne prawo było czymś wyjątkowym na tle ówczesnej Europy, ale jednocześnie zamykało sprawę reformacji w Polsce. Różnowiercza szlachta nie miała odtąd powodów, by zmieniać polski katolicyzm.

fot.domena publiczna

Akt konfederacji warszawskiej z 1573 roku zamykał sprawę polskiej reformacji.

Poza tym sam Kościół zainicjował dzieło naprawy: na dobre rozpoczęła się kontrreformacja. Sobór Trydencki zakończył obrady w 1563 roku. Już rok później w Polsce pojawili się jezuici, którzy dzięki swoim szkołom wkrótce stali się niemal wyłącznymi nauczycielami polskiej młodzieży i stopniowo zmienili religijne sympatie szlachty.

W połowie XVII wieku, a zatem sto lat po sejmie z 1555 roku, protestancka Polska była już czymś zupełnie nie do pomyślenia. W 1656 roku Jan Kazimierz złożył śluby lwowskie, w trakcie których oddał Rzeczpospolitą pod opiekę Matki Boskiej. Warto jednak pamiętać, że niewiele brakowało, by historia potoczyła się nieco inaczej…

Bibliografia:

1. Krzysztof Baczkowski, Stanisław Grzybowski, Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370-1506). Dzieje Polski i Litwy (1506-1648), [w:] Wielka Historia Polski, t. 2, Wydawnictwo Fogra 2003.
2. Andrzej Chwalba, Wojciech Harpula, Zwrotnice dziejów. Alternatywne historie Polski, Wydawnictwo Literackie 2019.
3. Walerian Krasiński, Zarys dziejów reformacji w Polsce, t. 1, przeł. J. Bursche, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe 1986.
4. Stanisław Tarnowski, Pisarze polityczni XVI wieku, Ośrodek Myśli Politycznej 2000.
5. Halina Kowalska, Działalność reformatorska Jana Łaskiego w Polsce 1556-1560, Ossolineum 1969.