Irena Kosmowska. Pierwsza kobieta w polskim rządzie

Irena Kosmowska nie bała się być heretyczką. Dobrze wykształcona dziewczyna z inteligenckiej rodziny zamiast na warszawskich salonach, brylowała w chłopskich chatach. Zaraz po studiach, odbytych we Lwowie w latach 1905-1908, została nauczycielką w wiejskiej szkole dla dziewcząt pod Kutnem. Wszędzie było jej pełno.

Irena Kosmowska. Jedyna kobieta w gabinecie rządowym w całej historii II RP.

Organizowała kursy dla chłopów, zakładała biblioteki, działała w Kole Ziemianek i Towarzystwie Kółek Rolniczych. I stale przyprawiała wszelką władzę o ból głowy.

Antyklerykalna radykałka

Od 1908 roku współtworzyła redakcję niezwykle wpływowego tygodnika dla ludu – „Zarania”. Postępowe, wywrotowe pismo stawało na odcisk nie tylko carskim urzędnikom, ale też hierarchii kościelnej. Redaktorzy ustawicznie podkreślali, że kler to wielki ciemiężyciel chłopstwa; że księża rozmyślnie ogłupiają prostych ludzi i zdzierają z nich pieniądze. Nie tylko na redakcję, ale też na czytelników tygodnika biskup rzucił klątwę, a skupiony wokół „Zarania” ruch chłopski okrzyknięto mianem „herezji religijnej”. Była to herezja naprawdę popularna: podobno pismo docierało aż do 50 000 osób.

Winieta Zarania z 1908 roku

Kosmowska prowadziła w „Zaraniu” dział kulturalno-oświatowy, była sekretarzem redakcji, odpowiadała za kontakt z czytelnikami i dwa dodatki do pisma. To wciąż jednak nie wystarczało do zaspokojenia jej ambicji. Wydała broszurę poświęconą „Weselu” Wyspiańskiego, za którą władze skazały ją na rok twierdzy. Wykpiła się od odsiadki, ale wcale nie zwolniła.

Współtwórczyni zalążka przyszłego rządu

Była wśród twórców Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictwo Niepodległościowych – porozumienia partii politycznych o patriotycznym rysie, które w razie wybuchu wojny miało wyłonić rząd narodowy i które już w roku 1912 wyznaczyło Józefa Piłsudskiego na komendanta naczelnego polskiego wojska.

Zaraz po jej utworzeniu wstąpiła do Ligii Kobiet Pogotowia Wojennego, przygotowującej żeńskie zaplecze walki o niepodległość na terenie zaboru rosyjskiego. Gdy zaś wyczekiwania wojna światowa istotnie wybuchła, znalazła się w szeregach zakonspirowanej Polskiej Organizacji Wojskowej.

Wywózka do Moskwy

Mimo, że Rosjanie wciąż trzymali się mocno, w 1914 roku sygnowała protest przeciwko ugodowej polityce polskiej prawicy względem caratu. W efekcie aresztowano ją, osadzono w warszawskim więzieniu, a gdy Niemcy zbliżyli się do miasta – przewieziono do Moskwy. „Dziesięć dni trwała ta droga w ostrzeliwanym pociągu” – wspominała. Potem pięć miesięcy siedziała w celi na Tagance.

Zasługi, prace i inicjatywy Kosmowskiej można mnożyć. Działała w Polskim Towarzystwie Pomocy Ofiarom Wojny, a jako członkini misji Czerwonego Krzyża w 1917 roku zawędrowała aż do Finlandii i Szwecji. Znalazła się też w gronie twórców nowej partii politycznej PSL „Wyzwolenie”, tworzonej między innymi na bazie dawnego środowiska „zaranieckiego”. Ona też organizowała pierwszy walny zjazd tej formacji. Najzaszczytniejszy – przynajmniej oficjalnie – etap jej kariery nadszedł jednak w listopadzie 1918 roku.

Nowa karta kariery

Gdy wobec rozpadu zaborczej administracji powołano w Lublinie samozwańczy rząd ludowy Ignacego Daszyńskiego, ona weszła w jego skład jako wiceminister jednocześnie do spraw opieki społecznej i propagandy. W tym drugim zakresie miała odpowiadać rzecz jasna za agitację wśród chłopów.

Ignacy Daszyński na rysunku Stanisława Lentza z 1919 roku

Była jedyną kobietą w tym pierwszym rządzie odrodzonej Polski. Szybo miało się też okazać, że była ostatnia – przez całe dwudziestolecie międzywojenne żadna inna Polka nie obejmie teki rządowej w jakimkolwiek gabinecie.

Błyskotliwy awans Kosmowskiej nie utrzymał się, podobnie jak cały rząd Daszyńskiego. Gabinet już po kilku dniach oddał się do dyspozycji Józefa Piłsudskiego. Nigdy też nie zdołał przejąć władzy nawet na wycinku polskiego terytorium. Nie znaczy to jednak, że jego działalność przeszła bez echa. Właśnie rząd Daszyńskiego jako pierwszy ogłosił przyznanie Polkom pełnych praw wyborczych (przeczytaj o tym więcej w innym moim artykule). I dzisiaj często mówi się, że w tej decyzji swój udział musiała mieć także Irena Kosmowska.

Bibliografia:

Artykuł powstał w oparciu o materiały i literaturę zebrane przez autora podczas prac nad książką „Niepokorne damy. Kobiety, które wywalczyły niepodległą Polskę”. Pełna bibliografia w książce, poniżej wybrane pozycje:

1. Daszyński I., Pamiętniki, t. 2, Z.R.S.S. Proletarjat, Kraków 1925.
2. Hampel J., Kosmowska Irena „Jasiek (Jaśkowa) z Lipnicy [w:] Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, red. J.M. Majchrowski, G. Mazur, K. Stepan, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1994.
3. Kołodziejczyk A., Kosmowska Irena [w:] Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939, t. III, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2005.
4. Kosmowska I., Wspomnienia z czasów „Zarania” [w:] Wierna służba
5. Okraska R., Warszawska radykałka, „Nowy Obywatel”, 13 kwietnia 2012, [https://nowyobywatel.pl/2012/04/13/warszawska-radykalka/] (dostęp 21 sierpnia 2018).
6. Rękas M., Z przeszłości chłopskiego antyklerykalizmu w Polsce, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza Warszawa 1953.
7. Stankiewicz W., Kosmowska Irena [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XIV, 1968-1969.