Imperium pogardy. Co były gotowe zrobić kobiety, by przetrwać w stalinowskim gułagu?

Gdy Lina Prokofiew, żona słynnego rosyjskiego kompozytora i bohaterka książki Reyes Monforte „Rosyjska namiętność”, przekraczała bramy łagru, strażnicy nie dawali jej więcej niż pół roku życia. Na drugi dzień po przybyciu do obozu wysłano ją z innymi osadzonymi do pracy. Jej zadaniem było zbieranie śmieci ze skutych lodem dróg i ścieżek leśnych. Lina opadła z sił już pierwszego dnia. Nie wyrobiła normy, co oznaczało, że nie mogła liczyć na pełny posiłek. To, że przetrwała w obozie kilka lat, zakrawa na cud.

W sowieckich łagrach kobiety były narażone na wyjątkowe upokorzenia i znęcanie. Dlatego, by przechytrzyć śmierć, sięgały po każdą dostępną strategię przetrwania. Nie wahały się kraść, prostytuować, oszukiwać przy pracy, a nawet zabijać.

Anne Applebaum w książce „Gułag” przytacza słowa Galiny Usakowej:

Byłam grzeczną, dobrze wychowaną dziewczynką z inteligenckiej rodziny. Ale z takimi cechami obozu nie przeżyjesz – musisz stwardnieć, nauczyć się kłamstwa i hipokryzji,

Tufta albo samookaleczenie

Niewolnicza praca przy wyrąbie lasu mogła osłabić kobiecy organizm w ciągu kilku tygodni. Normy obozowe były absurdalnie wygórowane, a sił do pracy ubywało z każdym dniem. Więźniarki nie mogły liczyć na żadną taryfę ulgową z uwagi na swoją płeć. Nie możesz, to zdychaj – tak strażnik kwitował błagania tych, które pracowały przy wyrębie lasów.

fot.domena publiczna

Zesłani do Gułagów, tak samo kobiet jak i mężczyźni, byli zmuszani do ciężkich robót. Na zdjęciu więźniowie radzieckich obozów przy budowie kanału łączącego Morze Bałtyckie z Morzem Białym.

Robotnice padały na śnieg. Czasem było to tylko omdlenie, czasem już nie udawało im się podnieść. „Niektóre katorżniczki zamarzały w pracy, nieraz stojąc, nachyliwszy się nad taczką” – podaje Elwira Watała, autorka książki „Kobiety wokół Stalina”. Dlatego skazane robiły, co mogły, by załatwić sobie lżejszą pracę. Jeśli jednak trafiły na ciężki odcinek, ratowała je tufta, czyli oszustwa, których uczyły się od bardziej doświadczonych towarzyszek niewoli.

Eugenia Ginzburg, autorka wspomnień łagrowych „Stroma ściana” z czasem opanowała sztukę wyrabiania niebotycznych norm przy wyrębie drzew. Wykorzystała fakt, że w lesie leżało pełno sągów pozostawionych przez wcześniejsze ekipy więźniów. Było ich tak wiele, że strażnicy nie liczyli całości. Aby te stare sągi wyglądały jak świeże, wystarczało od każdego bierwiona odpiłować mały kawałeczek. Tym sposobem więźniarki, zamiast męczyć się przy ścinaniu nowych drzew, odświeżały po prostu już przygotowane stosy. Nazywały tę czynność „odświeżaniem kanapek”.

O wiele drastyczniejszym sposobem uniknięcia pracy były samookaleczenia. Ginzburg, pracująca przez pewien czas jako pielęgniarka, zapamiętała kobietę, która przebiła sobie palec u nogi na wylot wielkim gwoździem. Palec spuchł i zrobił się granatowy. Gwóźdź tkwił w ciele, a dookoła zbierała się cuchnąca ropa. Kobieta dostała silnej gorączki, która zagrażała jej życiu. Na szczęście nie wszystkie próby były tak brutalne. Do mniej radykalnych sposobów symulacji choroby należało wsypywanie do oczu pyłku z ołówka albo wstrzykiwanie ropy naftowej pod skórę.

Demonstracja siły

Kobiety osadzone w łagrach często musiały obcować na co dzień ze zwykłymi kryminalistkami, złodziejkami i prostytutkami, czyli tak zwanymi urkaczkami lub błatniaczkami. Urkowie, wielokrotni recydywiści, rządzili łagrem i zwykli więźniowie starali schodzić im z drogi. Nie zawsze jednak było to możliwe. Czasem zachodziła konieczność konfrontacji. Wówczas, by wyjść z niej zwycięsko, należało zwalczać przeciwnika jego własną bronią.

Ginzburg wspomina pierwsze spotkanie z kryminalistkami na statku, którym płynęła do łagru. Odbierały one kobietom chleb, grzebały w ich rzeczach prywatnych, spychały z lepszych miejsc. Aż do momentu, gdy pewna więźniarka uderzyła z całej siły jedną z nich w szczękę i rzuciła w jej stronę wiązankę najgorszych przekleństw. Tym posunięciem zyskała szacunek urkaczek i uratowała grupę nękanych współwięźniarek. By w takiej sytuacji wygrać, nie wystarczało nie okazywać strachu. Konieczna była demonstracja siły.

Życie w obozie uczyło bezwzględności. Wrogom nie okazywano litości, szczególnie tym, którzy mieli nad więźniarką jakąkolwiek władzę. Olga Adamowa-Slozberg przyznaje, że z zimną krwią przyglądała się nadchodzącej śmierci znienawidzonej funkcjonariuszki. Mogła uratować jej życie, lecz nie zrobiła nic, by pomóc.

fot.Wulfstan, CC BY-SA 4.0

Na zdjęciu rekonstrukcja wnętrza więźniarskiego Perm-36. W obozie nie można było marzyć o jakiejkolwiek prywatności.

Kobieta ta znana była z okrucieństwa wobec więźniarek. Wydawała je między innymi w łapy urków-gwałcicieli. Slozberg spotkała się z nią w czasie pracy w lesie. Obie kobiety weszły do szopy z piecykiem, gdzie robotnice miały prawo ogrzać się przez dziesięć minut. Nagle strażniczka osunęła się na ławkę – dostała ataku serca. Dusiła się i waliła głową w deski podłogi, a jej „podopieczna” patrzyła na to ze spokojem.

W międzyczasie do pomieszczenia weszła inna katorżniczka, z zawodu lekarka, i zaczęła namawiać Olgę do ratowania umierającej kobietę. Ta jednak odmówiła. „Dlaczego ona miałaby mieć lekką śmierć? Niech się pomęczy” – tłumaczyła. Gdyby nie pojawienie się osoby trzeciej, strażniczka umarłaby na oczach Slozberg. Więźniarka we wspomnieniach przyznała, że nienawidziła ludzi, którzy doprowadzili ją do takiego stanu, że odmówiła pomocy komuś w stanie krytycznym.

Na równie szczerą relację zdobyła się więźniarka Jefrosinia Kiersnowska, autorka książki „Ile wart jest człowiek”. Kiersnowska, doprowadzona do ostateczności, chwyciła za siekierę, by zabić brygadzistę, który zmuszał do pracy w lesie jej chorą koleżankę. Zmęczonej kobiecie zabrakło jednak sił, by wykonać zamach.

fot.domena publiczna

Rodzina Prokofiewów w komplecie w latach 30. Lina Prokofiew trafiła do Gułagu na osiem lat.

Jak zdobyć opiekuna?

Tonący brzytwy się chwyta – w warunkach obozowych to przysłowie nabierało szczególnie gorzkiego znaczenia. Nad więźniarkami władzę miał każdy: więźniowie funkcyjni, strażnicy, brygadziści, urkowie, naczelnicy. Kobiety, prosząc ich o przysługę, zwykle nie miały do zaoferowana w zamian nic… oprócz własnego ciała. Oddanie się było czasem jedynym sposobem, by coś załatwić, na przykład uchronić się przed przeniesieniem do obozu, w którym panowałyby jeszcze gorsze warunki.

Mira Jakowienko w „Żonie enkawudzisty” opisuje przypadek więźniarki, byłej nauczycielki, która spędziła noc z naczelnikiem obozu. Chciała w ten sposób uniknąć dalszego transportu. Na drugi dzień okazało się, że naczelnik nie dotrzymał słowa. „I na co mu ona potrzebna? – komentuje Jakowienko – Będzie kolejny pociąg, znów będzie wielki wybór – czystych, skromnych, inteligentnych kobiet, takich, które w innych czasach nawet by na niego nie spojrzały”.

O zjawisku prostytucji w sowieckich łagrach dowiadujemy się jednak głównie z męskich relacji. Piszą o nim między innymi Aleksander Sołżenicyn i Gustaw Herling-Grudziński. Autor „Innego świata” opisał wstrząsający przypadek Marusi, która została zgwałcona przez bandę urków. Na drugi dzień, jeszcze posiniaczona i osłabiona, sama usiadła przy pryczy groźnego kryminalisty Kowala, inicjatora gwałtu. Zaczęła się do niego przymilać.

fot.domena publiczna

System obozów GUŁAG ciągnął się przez cały Związek Radziecki. Na zdjęciu miejsca zsyłki w latach 1923 – 1961.

Była to jej strategia przetrwania. Znając siłę i wpływy urki, chciała zapewnić sobie jego opiekę przed wszechobecną przemocą. Niestety, po jakimś czasie „kochanek” oddał ją swoim pobratymcom. W tym świecie kobiety były niższymi, pogardzanymi istotami, których główną funkcją było zaspokajanie męskich potrzeb.

Sołżenicyn w „Archipelagu Gułag” wspomina, że prawie każda kobieta, szczególnie jeśli była młoda i ładna, otrzymywała propozycję od potencjalnych „protektorów”. Byli to funkcyjni, urkowie, funkcjonariusze lub po prostu bardziej doświadczeni więźniowie. Wiele katorżniczek decydowało się na ten „rozsądny krok”. Dzięki temu trafiały do lżejszej pracy pod dachem, co zwiększało ich szansę na przeżycie łagru.

fot.domena publiczna

Za obozowym ogrodzeniem rozciągał się syberyjski krajobraz, który zabijał ostatnie nadzieje na ucieczkę.

Dla niektórych kobiet seks z obcym mężczyzną był jednorazowym aktem desperacji. Sołżenicyn przytoczył przypadek wygłodzonej i osłabionej Rosjanki z brygady leśnej, która z głodu oddała się kucharzowi. W zamian otrzymała patelnię smażonych kartofli z wieprzową rąbanką. Na koniec zwymiotowała cały posiłek.

Oddam chleb za kroplę spermy

Był moment, kiedy wydawało się, że kobietom oferuje się dodatkową szansę na wyzwolenie z obozu. Pojawiła się plotka, że więźniarki karmiące piersią będą mogły wrócić do domu. Nie zabrakło wówczas takich, które gotowe były oddać chleb w zamian za kroplę spermy. Desperacko pragnęły zajść w ciążę i urodzić dziecko – to była ich szansa na wolność.

Gdy okazało się, że pogłoska jest fałszywa, nadeszła fala aborcji. „Kobiety faszerowały się gwoździami, po czym zasiadały do pracy przy nożnych maszynach do szycia, co powodowało silny krwotok” – wspomina cytowana przez Elwirę Watałę Anna Andriejewa.

We wspomnieniach byłych katorżniczek jest wiele refleksji na temat moralności w obozach. Dziwią się, że bardziej niż list z domu cieszyła ich dodatkowa kromka chleba. Wyznają, że musiały nauczyć się kłamać, choćby po to, by dostać lepszą pracę. Dziwią się, że były w stanie chwycić za siekierę, by zabić. Ale czy można przykładać do obozowych warunków „normalną” miarę? „Łagier był dla człowieka wielką próbą sił charakteru, zwykłej ludzkiej moralności i dziewięćdziesiąt dziewięć procent ludzi nie wytrzymywało tej próby” – napisał w „Opowiadaniach kołymskich” Warłam Szałamow.

***

Inspiracją do napisania artykułu stała się powieść Reyes Monforte pod tytułem Rosyjska namiętność (Wydawnictwo WAM 2017).

Bibliografia:

1. Anne Applebaum, Gułag, przeł. Jakub Urbański, Świat Książki 2013.
2. Eugenia Ginzburg, Stroma ściana, przeł. Andrzej Mandalian, Czytelnik 1990.
3. Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat, Wydawnictwo Literackie 2010.
4. Mira Jakowienko, Żona enkawudzisty. Spowiedź Agnessy Mironovej, przeł. Dorota Bal, Znak Horyzont 2014.
5. Jefrosinia Kiersnowska, Ile wart jest człowiek, przeł. Wiesława Karaczewska i in., Świat Książki 2012.
6. Aleksander Sołżenicyn, Archipelag Gułag 1918-1958. Próba dochodzenia literackiego, przeł. Jerzy Pomianowski, Rebis 2015.
7. Warłam Szałamow, Opowiadania kołymskie, przeł. Juliusz Baczyński, Rebis 2016.
8. Elwira Watała, Kobiety wokół Stalina: kochanki i katorżniczki, Videograf 2014.
9. Historie kobiet z Gułagu. Dusza wciąż boli, red. Siemion Wileński, przeł. Anna Kędziorek, Wydawnictwo PWN 2011.