Morderstwa, bezdomność, deprawacja. Jak żyły dzieci w przedwojennej Warszawie?

Krakowskie Przedmieście i Aleje Ujazdowskie przed wojną potrafiły zaprzeć dech w piersiach. Gęściej zabudowane dzielnice Warszawy kojarzono jednak raczej z brudem i niebywałą ciasnotą. By zobrazować skalę panującej powszechnie niewygody wystarczy wspomnieć, iż w domach wybudowanych jeszcze przed wielkim kryzysem często brakowało dostępu do bieżącej wody.

Widok skrajnej biedy na ulicach międzywojennej Warszawy był codziennością (źródło: domena publiczna; koloryzacja: Rafał Kuzak).

Drewniane ubikacje stanowiły, obok maryjnych kapliczek, główny element wystroju stołecznych podwórzy. I to właśnie w tym otoczeniu wychowywali się mali warszawiacy.

Bieda panie, bieda

W jednoizbowych mieszkaniach, których wilgotne ściany przesiąkały dymem wydobywającym się z nieszczelnych pieców, nawet zdaniem najmniej wymagających lokatorów brakowało przestrzeni. Nic dziwnego, że wielopokoleniowe i zazwyczaj także wielodzietne rodziny wykorzystywały każdy wolny kąt. Nie brakowało sypiających na klatkach schodowych. Do rzadkości nie należało też zasiedlanie dusznych piwnic.

Nędzny sanitariat i surowe warunki rynku mieszkaniowego przedwojennej Warszawy nie sprzyjały wychowywaniu pociech na praworządnych obywateli. A jednak dzieci dorastające w obdrapanych studniach mogły nazywać siebie szczęściarzami. Dla wielu innych los okazał się mniej łaskawy. Na życie w skrajnej nędzy i wśród potwornej patologii skazane były zwłaszcza maluchy mieszkające w biedakoloniach. Osiedla dla bezdomnych, pełniące rolę kwaterunku socjalnego, były siedliskiem wszelkich chorób toczących ówczesną Warszawę.

W międzywojniu na Żoliborzu było wielu bezdomnych. Bohater książki „Czarny charakter” Łukasza Stachniaka, choć był dzieckiem wychowanym w przedwojennej stolicy, nie cierpiał aż takiej biedy (źródło: domena publiczna).

Najsłynniejsze z tych osiedli, zwane potocznie “tyfusowym”, znajdowało się na Żoliborzu, tuż za Dworcem Gdańskim. Składały się na nie jedynie 52 parterowe baraki. Tymczasem kolonię zamieszkiwało bez mała 3 tysiące osób! Kolejny tysiąc koczował w prowizorycznych ziemiankach, wzniesionych wokół przeludnionych drewniaków. Całość, ogrodzona zasiekami z drutu kolczastego, przypominała bardziej ośrodek karny niż mieszkaniowy.

Porównywalną niesławą okryte było jedenastotysięczne osiedle na Annopolu. Postawiono je na terenie planowanej rzeźni centralnej. Dorastanie w takim miejscu musiało być iście koszmarnym doświadczeniem. Najmłodsi mieszkańcy nie mieli szans na właściwy rozwój. Brakowało opieki medycznej, kąpieliska i pralni. Pod dostatkiem było za to chorób, lęku i dewiacji.

Funkcjonowały w Warszawie jeszcze inne, mniejsze osiedla i schroniska. Ustępowały one nieco żoliborskiemu, ale i tak były powszechnie uznawane za wrzody wyhodowane na tkance miasta. Należał do nich między innymi „Polus” przy ulicy Lubelskiej 30/32. Kolejne znajdowały się przy Podskarbińskiej i Powązkowskiej, dalsze dwa przy Okopowej i tyle samo przy Lesznie. Można je było znaleźć też przy ulicach Moczydło, Stalowej oraz Zawiszy. Wszystkie stanowiły prawdziwe lęgowiska przestępczości. Kryminalistami stawali się także ich najmłodsi mieszkańcy.

Mali złodzieje…

Chyba żaden cech rzemieślniczy nie oferował małoletnim mieszkańcom przedwojennej Warszawy tyle dróg kariery, co środowisko przestępcze. Młodociani adepci sztuki złodziejskiej mogli wręcz przebierać w szemranych profesjach. By zacząć, wystarczyło określić własne predyspozycje i zainteresowania.

Co bardziej cierpliwi kształcili się w tajnych akademiach szykujących do zawodu „doliniarzy”, czyli kieszonkowców. Sprawniejsi fizycznie i bardziej bezczelni parali się tak zwanym potokarstwem: kradli z otwartych wozów, co im w ręce wpadło. Najczęściej jak szarańcza atakowali rozładowujących towar dostawców. Niecierpliwi potrafili jednak opróżnić transport nawet na ruchliwej drodze.

Policjantki prowadzą młodego kieszonkowca do izby zatrzymań ulicami Warszawy roku 1939 (źródło: domena publiczna).

Dla chcącego nic trudnego – możliwości było w bród. Spragnione choćby drobnej monety dzieciaki oferowały swoją pomoc przedstawicielom warszawskiego półświatka. Asystowały ulicznym oszustom kantującym w trzy karty. Chodziły na zwiady i stawały na czujkach, by ostrzec złodziei przed ewentualnym niebezpieczeństwem. Albo, przyszykowując rabusiom należyty entourage do pracy, wykręcały żarówki z ulicznych latarni.

… i mordercy

Dziecięca przestępczość była procederem na tyle powszechnym, że tylko wyjątkowo brutalne zbrodnie cieszyły się zainteresowaniem ówczesnej prasy. Dziennikarską uwagę przyciągnęła na przykład sprawa Janka Panasiuka, który w 1931 roku zamordował swojego kolegę, Mikołaja Starościuka. Historię zrelacjonowała czytelnikom „Gazeta Warszawska”.

Wszystko zaczęło się od tego, że góra szesnastoletni Panasiuk, chłopiec drobny i raczej mikrej postury, wybrał się z kolegą nad Wisłę. Ot, na spacer, bąki zbijać, żadna tam przygoda. Ale już dzień później całą Warszawę obiegła wiadomość o znalezieniu zwłok Starościuka. Bez głowy. Ta, oddzielona od ciała, spoczywała w pobliskich zaroślach.

Przy Panasiuku znaleziono zakrwawiony nóż. To wystarczyło, by postawić mu zarzut z tych najcięższych. Niedługo potem oskarżony przyznał się do winy. Powód dekapitacji kolegi okazał się nie mniej szokujący od samego czynu. Wystarczyło, że Starościuk wyraził niezbyt przychylne zdanie na temat rodziny Panasiuka.

Na tym zdjęciu z półkolonii dla ubogich warszawiaków z 1936 roku dzieci tylko bawią się w zabijanie. Niestety czasem jeden nieletni likwidował drugiego i to w sposób bardzo brutalny (źródło: domena publiczna).

Młodociany morderca otrzymał wyjątkowo niską karę – jedynie dziesięć lat pozbawienia wolności. Takich jak on było wielu. Zwykle odsiadywali swoje wyroki w zakładzie karnym w Lublińcu. Był to przybytek, który w całym kraju nie miał sobie równych, jeśli chodzi o złą sławę. Jedna trzecia jego pensjonariuszy trafiła za kraty jeszcze przed osiągnięciem dojrzałości. Do najbardziej doświadczonych więźniów należeli ci, którym w majestacie prawa odebrano wolność, gdy mieli ukończone zaledwie siedem, góra osiem lat. Dziesięcio- czy piętnastoletni przestępca w Lublińcu nie budził niczyjego zdziwienia.

Antoniaki – nieliczni, którzy dostali szansę

Więcej szans na normalność miały czasem, paradoksalnie, dzieci, które trafiały na ulicę. W stolicy nie brakowało instytucji nastawionych na pomoc najmniejszym obywatelom. Referat Policji Kobiecej Centralnej Służby śledczej poświęcał wiele uwagi, by pomóc pozostawionym samym sobie maluchom, nim upomni się o nie surowa materia miasta.

Dotyczyło to na przykład niechcianych niemowląt. Karalna aborcja doprowadziła niestety do eskalacji procederu porzucania noworodków. Biorąc jednak pod uwagę prawdopodobne koleje losu, które je czekały, dla wielu oznaczało to lepszą prognozę, aniżeli dorastanie w rodzinnym domu.

Za miejsce przyjazne (i to we właściwym tego słowa znaczeniu) dzieciom uchodził choćby Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy. Został on otwarty z inicjatywy księdza prałata Franciszka Toporskiego, nazywanego z tego powodu „ojcem sierot”. Potoczna nazwa tego schronienia dla chłopców z Warszawy i okolic – „Antonin” – pochodziła od patronatu świętego Antoniego z Padwy. Zaczęło ono funkcjonować jeszcze w 1913 roku, a więc na kilka lat przed odzyskaniem przez Rzeczpospolitą niepodległości. I zajmowało się stołecznymi sierotami aż do 1954 roku.

Inny zakład oferujący pomoc podrostkom, a oprócz nich także starcom, mieścił się pod adresem Leszno 127/Wolska 18. Działał nieprzerwanie od 1843 roku aż do wybuchu II wojny światowej. W 1935 roku przeniesiono tam nawet z ulicy Płockiej Dom Opieki dla Opuszczonych Dzieci Żydowskich. Placówce nadano tym samym iście wychowawczy charakter.

Pomoc dla sierot warszawskich organizował też legendarny już działacz społeczny, Janusz Korczak. W wyjątkowo szemranej okolicy, pod adresem Krochmalna 92, prowadził on wraz ze Stefanią Wilczyńską Dom Sierot dla dzieci żydowskich. Placówka ta doczekała się nawet filii. Tak zwaną „Różyczkę” otwarto w podwarszawskim Wawrze. Korczak angażował się też w działalność podobnej instytucji, jednakże przeznaczonej dla dzieci katolickich. Zakład Wychowawczy „Nasz Dom” w Pruszkowie oraz jego odpowiednik na stołecznych Bielanach gwarantowały miejsce dla ponad 150 dzieci.

Pomoc warszawskim sierotom niósł również Janusz Korczak (źródło: domena publiczna).

Niosące pomoc instytucje nie były jednak w stanie dotrzeć do wszystkich potrzebujących uliczników. A los tych, którzy nie trafili pod opiekuńcze skrzydła którejś z nich, był nie do pozazdroszczenia. Mogły nawet paść ofiarą handlarzy żywym towarem, takich jak Wanda Szefnerowa.

Kobieta była podejrzana między innymi o porwanie niemowlęcia w 1933 roku. Prasa informowała, że dostarczała ona dzieci żebrakom. Dlaczego właśnie im? Ponieważ – wyjaśniano – nie każda żebrząca posiada dzieci własne, a wynajmowanie na dniówki jest kosztowne, więc chętnie nabywa dziecko na własność.

Bibliografia:

1. Urszula Glensk, Historia słabych. Reportaż i życie w dwudziestoleciu (1918-1939), Universitas 2014.
2. Niepiękne dzielnice. Reportaże o międzywojennej Warszawie, wybór i oprac. Jan Dąbrowski i Józef Koskowski, PIW 1964.
3. Mateusz Rodak, Schroniska dla bezdomnych w międzywojennej Warszawie, „Problemy polityki społecznej. Studia i dyskusje” nr 15 (2011).
4. Łukasz Stachniak, Czarny charakter, Znak Horyzont 2017.
5. Dom schronienia ubogich, sierot i starców starozakonnych (ul. Leszno 15), Wirtualny Sztetl.
6. Historia domu przy ul. Barskiej 4 w Warszawie, Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy Księży Orionistów.
7. Aleksander Lewin, Korczak znany i nieznany, Agencja Edytorska Ezop 1999.
8. Wczoraj porwano niemowlę, „Nowiny codzienne” 27.03.1933.