Jak Piłsudski poradziłby sobie pod władzą Lenina?

Najbardziej zasłużoną osobą dla powstania niezależnego państwa ukraińskiego był niewątpliwie Mychajło Hruszewski. Przez lata pracował jako historyk, spisywał monumentalną syntezę dziejów Ukrainy i propagował idee narodowe.

W 1917 roku został de facto przywódcą Ukraińskiej Republiki Ludowej. 22 stycznia 1918 kierowana przez niego Ukraińska Centralna Rada ogłosiła niepodległość, a już w kwietniu… Hruszewski został obalony. Po długich perypetiach i działaniach wojennych większość ziem zamieszkanych przez Ukraińców przypadła Związkowi Radzieckiemu. Cała reszta Polsce. Niezależne państwo ukraińskie przestało istnieć.

Ukraiński Piłsudski?

No dobrze, ale co właściwie cały ten Hruszewski miał wspólnego z Piłsudskim? Okazuje się, że całkiem sporo. Wprawdzie nie był konspiratorem ani żołnierzem, ale także prowadził żywą działalność publicystyczną, a przede wszystkim – stał się dla swoich rodaków żywą ikoną.

Jak wyjaśnia Łukasz Adamski w książce „Nacjonalista postępowy” nawet na najwyższe urzędy w państwie Hruszewskiego i Piłsudskiego wybrano w niemal identyczny sposób. Hruszewski został przewodniczącym Centralnej Rady zaocznie, kiedy jeszcze przebywał w areszcie w Moskwie. Także Piłsudski w Polsce: został zaocznie wybrany na ministra spraw wojskowych (…) a po uwolnieniu z twierdzy w Magdeburgu i przyjeździe do Warszawy został od razu naczelnikiem państwa.

Poza tym obaj panowie potrafili korzystać z naprawdę ostrego języka (o wywodach Hruszewskiego na temat Polaków już kiedyś pisałem), a społeczeństwa – zarówno polskie, jak i ukraińskie – nie wyobrażały sobie bez nich niepodległości.

Niepodległość jednak na dłużej zagościła tylko w Polsce. Hruszewski był zmuszony obserwować upadek swoich marzeń z dystansu kilkuset kilometrów.

W Wiedniu historyk wciąż prowadził działalność publicystyczną, ale przede wszystkim… przymierał głodem. W liście z jesieni 1923 roku narzekał, że w służbie narodowi stracił wszystko to (…), co sam ciężką pracą zarobił, i przyznawał, że sam sobie ubrania łata, bo nie stać go na krawca.

W końcu zgorzkniały, prawie sześćdziesięcioletni profesor postanowił przyjąć upokarzającą propozycję bolszewików, którzy pozwolili mu wrócić do kraju, ale tylko jak zwykłemu obywatelowi, pozbawionemu jakichkolwiek praw, honorów czy pozycji politycznej.

W sowieckim raju

Po przyjeździe do Kijowa w marcu 1924 roku otrzymał posadę profesorską w Ogólnoukraińskiej Akademii Nauk. Na nowo podjął prace nad dziejami Ukrainy, a nawet kształcił studentów, ale jednocześnie był obiektem brutalnych szykan. Gazety i czasopisma naukowe zarzucały mu niechęć do zdobyczy rewolucji, burżuazyjne myślenie i nawyki, a także odrzucanie marksistowskiej nauki.

Na dodatek Hruszewski znajdował się pod nieustannym nadzorem służb bezpieczeństwa. Śledzili go szpicle, donosili na niego konfidenci, a OGPU (bolszewicka policja polityczna) konfiskowała jego korespondencję i uniemożliwiała mu wyjazdy zagranicę.

Z drugiej strony władze próbowały go kokietować: mógł zostać przewodniczącym całej Ogólnoukraińskiej Akademii Nauk. Wystarczyło publicznie wyrazić poparcie dla władzy radzieckiej i zapewnić o swojej bezgranicznej lojalności. Na taki układ Hruszewski nie poszedł, więc komuniści – typowym dla siebie zwyczajem – złamali mu karierę i wpędzili go do grobu. Po tym jak do władzy doszedł Stalin:

Stopniowo pozbawiano [Hruszewskiego] wpływu na funkcjonujące w ramach ukraińskiej akademii instytucje. Jego własną katedrę wielokrotnie reorganizowano, uszczuplano. (…) Całą instytucję próbowano nawet zmusić do badań nad okresem „przemysłowego kapitału” (…).

W końcu – we wrześniu 1930 r. – wydano decyzję o likwidacji (…) Katedry Historii Ukrainy, jak również [wydawanego przez Hruszewskiego] czasopisma „Ukrajina”. Później rozpoczęły się aresztowania wielu związanych z Hruszewskim młodych badaczy.

W końcu 23 marca 1931 roku w Moskwie aresztowano także samego Hruszewskiego. Oskarżono go o działania mające na celu obalenie władzy radzieckiej i kierowanie podziemną organizacją antysystemową. Wprawdzie z niewyjaśnionych powodów został wypuszczony na wolność, ale uniemożliwiono mu jakąkolwiek pracę, a media opluwały go jako członka kliki faszystowskiej i nacjonalistycznej. Ostatecznie, jesienią 1934 roku, Hruszewski zmarł w uzdrowisku Kisłowodsk podczas niezbyt skomplikowanej operacji chirurgicznej. Bardzo prawdopodobne, że w rzeczywistości został zamordowany. Czy tak samo skończyłby Piłsudski na jego miejscu?

• Łukasz Adamski, Nacjonalista postępowy. Mychajło Hruszewski i jego poglądy na Polskę i Polaków, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.