Rzeczpospolita Obojga Narodów? Państwo nieustannej wojny domowej!

Trudno o lepszy przykład braku szacunku dla władzy i dobra państwowego, niż boje prowadzone na dzisiejszym Podkarpaciu. Dwaj przemyscy starostowie – Jan Tomasz Drohojowski i Adam Stadnicki – na własnej skórze doświadczyli, jak niewiele znaczył urząd dla butnego szlachcica. A niestety przyszło im reprezentować władzę w ziemi rodzącej jednych z najgwałtowniejszych szlachciców w całej Rzeczpospolitej…

W 1601 roku przemyskie wzgórze zamkowe stało się areną otwartego ataku szlachcica na urząd starościński – czyli na bezpośrednie przedstawicielstwo króla! Drohojowski, który niejedno w życiu widział, wielu panów braci do wieży wpakował i z panem Janem Zamoyskim na wyprawy chadzał, kazał wytoczyć armaty i bronić ostoi monarszej sprawiedliwości, czyli Zamku Kazimierzowskiego (i siebie przy okazji). Pan starosta rozkazał bić do szturmujących wzgórze ludzi kasztelana sanockiego Stanisława „Diabła” Stadnickiego z całą mocą.

Adwersarz Drohojowskiego, z którym ten prowadził prywatną wojenkę, to dopiero było ziółko. Ten warchoł zawołany, rokoszanin i w dodatku krzewiciel protestantyzmu, który dorobił się własnego wątku w niejednej powieści, ważył się zaatakować przemyskiego starostę nie na trakcie czy w jakimś lesie, ale w królewskim zamku

.

Tak ponoć wyglądał przemyski zamek około roku 1600 (rycina pochodzi z książki Mieczysława Orłowicza „Ilustrowany przewodnik po Przemyślu i okolicy”).

Starosta miał niestety pecha i choć podobno to Pan Bóg kule nosi, te od Drohojowskiego z pozdrowieniami dla „Diabła” poleciały prosto pod przemyską katedrę, oddaloną o… wystrzał armatni od zamku. Nie skończyło się to dla starosty zbyt przyjemnie. Biskup zareagował bardzo nerwowo na bezpośrednie zagrożenie świątyni i natychmiast obłożył królewskiego urzędnika klątwą kościelną. I na nic się zdały tłumaczenia, że celowano przecież do „Diabła” we własnej, sobiepańskiej osobie! Puszkarze pana starosty musieli się gęsto tłumaczyć… Dopiero późniejsza solidna pokuta u wrót przybytku skłoniła biskupa do zdjęcie klątwy.

Szturm przemyskiego zamku był tylko jednym z epizodów prywatnej wojenki starosty przemyskiego i  kasztelana sanockiego (tak, Stanisław Stadnicki też miał własny urzędzik!). Ich starcia latami przetaczały się przez ziemie pomiędzy Samborem a Sanokiem i Przemyślem. Dopiero rok 1608 przyniósł im kres, a konkretnie kres życia jednego z wojujących. 19 listopada tegoż roku w Przemyślu poległ Drohojowski, a jego następcą został… Adam Stadnicki, krewny „Diabła”.

I ten starosta nie mógł spokojnie urzędować, strzec porządku na drogach, sądzić i karać w gardłowych sprawach. Poza sprawowaniem funkcji obrońcy porządku publicznego, Adam Stadnicki przez lata prowadził prywatną wojenkę z Janem Szczęsnym Herburtem z Dobromila. Nie obywało się oczywiście bez palenia, plądrowania, ot jak to wśród braci szlacheckiej. W trakcie walk Herburt pojmał brata pana starosty i zamknął go w loszku, a Stadnicki nie pozostał dłużny i siał spustoszenie w dobrach adwersarza.

Tak wyglądał w tamtym czasie Lwów. To m.in. tam harcował Jan Szczęsny Herbut (źródło: domena publiczna).

Najechał i splądrował doszczętnie pałac w Mościskach, rabując przy okazji tamtejszą bibliotekę (można było palić i niszczyć, ale jak widać kulturę szanować należało!), po czym puścił z dymem sześć folwarków i szesnaście wsi. Ale i tego było mało, wszak pan Jan miał w swej mocy starościńskiego krewniaka, więc Stadnicki ruszył pod Lwów. W mieście przebywał akurat Herburt, a starosta przemyski zgromadził pod murami wojsko i groził oblężeniem, jeśli miejscy włodarze nie wydadzą jaśnie pana z Dobromila. I stał tak przez trzy tygodnie (w 1606 roku). Już na początku stycznia role się odwróciły i to niedoszły jeniec ze Lwowa harcował w dobrach starosty. 6 stycznia 1607 roku złupił doszczętnie miasto Niżankowice, a nazajutrz był już w Przemyślu.

Artykuł powstał w oparciu o książkę Mieczysława Orłowicza „Ilustrowany przewodnik po Przemyślu i okolicy” (1917)…

7 stycznia 1607 roku przemyski zamek obległ Jan Szczęsny Herburt. Zabrał się do tego metodycznie. Zgromadził ponad 700 żołnierzy i sporo armat. Swoją artylerię ustawił na oddalonym o kilkaset metrów Zniesieniu (jednym z kilku wzgórz otaczających Przemyśl) i zaczął regularny ostrzał. Takie pogwałcenie siedziby urzędu? A jednak! Oberwało się mocno zamkowej baszcie, a dach wyglądał odtąd jak sito… Jednak jak powszechnie wiadomo fortuna kołem się toczy i los Jana Szczęsnego Herburta się odmienił. Poznał on Zamek Kazimierzowski od środka, a najlepiej własną celę w wieży. Siedział w niej do czasu aż zmiękł i ukorzył się, podpisując odpowiednią deklarację.

Żadna z prywatnych wojenek starostów zamkowi nie pomogła, a najeżdżany był niejeden raz. W 1616 roku urząd starosty przemyskiego przejął Marcin Krasicki. Ten znany mecenas sztuki pięknie przebudował i odrestaurował swój zamek w Krasiczynie, ale już zamek przemyski potraktował trochę po macoszemu.

…ale inspirację do jego napisania stanowił zbiór opowiadań Jacka Komudy pt. „Zborowski” (Fabryka Słow, 2012).

Fakt faktem, przeprowadził pewne prace remontowe, ale biorąc pod uwagę ilość kul armatnich, które odbijały się od murów i liczbę odpartych szturmów (tych nieodpartych także), trudno było przywrócić budowli dawną świetność. Do bram miejskich kołatał przecież i chan tatarski Temir Krwawy Miecz i Kozacy i Jerzy Rakoczy, ba! nawet Szwedzi się tu zapuścili.

Co innego jednak, kiedy to wróg z zagranicy atakował królewską siedzibę. W Rzeczpospolitej największym problemem były rokroczne boje samych mieszkańców kraju ze sobą nawzajem. Niszczyli zamki, palili wsie, plądrowali miasta… W tym kontekście rozbiory Polski przestają dziwić. Dziwi natomiast, że tak funkcjonujące państwo przetrwało aż do końca XVIII wieku!

Źródła:

• Mieczysław Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Przemyślu i okolicy, Zjednoczenie Towarzystw Polskich w Przemyślu, 1917.

Polecamy:

Czytelnikom zainteresowanym warcholstwem panującym w Rzeczypospolitej i butnymi szlachcicami z tamtej epoki polecamy powieści Jacka Komudy, a szczególnie jego najnowszy zbiór opowiadań: Zborowski. Akcja jednego z opowiadań rozgrywa się właśnie na zamku w Przemyślu.