Co robili rzymscy niewolnicy w czasie wolnym?

Nie trzeba nawet było trafić na podobnego bezdusznika, by mieć dokumentnie zepsute życie. Wystarczył pragmatyczny Kolumella, który uważał, że każdą wolną chwilę niewolnika najlepiej wypełnić pracą… gdyż ludzie uczą się źle postępować nie robiąc nic. Tylko wyjątkowi szczęśliwcy dostawali od czasu do czasu wolne. Zwykle nie z dobrej woli pana, ale z zupełnie cynicznych przyczyn. Właściciele liczyli, że minimum swobody podniesie morale i jakość pracy mówiących narzędzi. Pytanie – co właściwie robił niewolnik, kiedy nie pracował?

Odrobina wina, odrobina zabawy

Na wsi niewolnik mógł znaleźć wolną chwilę zazwyczaj dopiero po wieczornym posiłku. Nie było tego czasu wiele. Najwyżej dwie godziny na relaks i gry, zapijane odrobiną wina, skąpo dozowanego, tak by atmosfera nie uległa zbytniemu rozluźnieniu, a w efekcie nie doszło do sprzeczek lub bójek.

Uprzywilejowany niewolnik mógł nawet liczyć na biesiadowanie przy stole swego pana, na co przyzwalał na przykład Seneka Młodszy. Sam jednak zauważał, że w jego czasach (I w. n.e.) postawa taka wciąż była przez wielu uznawana za wprost gorszącą.

Jeżeli miało się wyrozumiałego pana (np. takiego jak Seneka Młodszy) to niewolnik mógł nawet dostąpić zaszczytu zasiadania przy jednym stole ze swym właścicielem. Na zdjęciu popiersie Seneki Młodszego (fot. Dennis Jarvis; lic. CC ASA 2.0).

Gdy już na dobre się ściemniło niektórzy niewolnicy mogli pobaraszkować. Seks który dla niewolnika mógł być źródłem rozrywki, dla jego pana był potencjalnym źródłem dochodu. Prawo rzymskie czyniło z każdego człowieka urodzonego z niewolnicy niewolnika, własność pana tejże niewolnicy (pisaliśmy o tym więcej w innym artykule). Sam Kolumella zachęcał swe niewolnice do spółkowania przyznając wolność każdej, która urodziła trójkę synów.

Jeżeli akurat trafiał się dzień wolny od pracy – co zdarzało się bardzo rzadko – niewolnik mógł np. spędzić go na polowaniu, co również było formą rozrywki. O wolnym czasie, a już na pewno o rozrywkach, zapomnieć mógł niewolnik żyjący w okresie wielkich podbojów Rzymu (I w. p.n.e.), gdy podaż była na tyle duża, a ceny za niewolnika na tyle małe, że traktowano ich jak towar jednorazowy, który eksploatowano do granic możliwości, a gdy się zużył (czytaj: umarł) zastępowano nowym.

Kości, hazard i prostytutki

W miastach, co do zasady, żyło się lepiej. Kolumella uważał niewolników miejskich za opieszałych, leniwych, przyzwyczajonych do hazardu, teatrów i domów publicznych. Byli to zatem ludzie dysponujący nie tylko wolnym czasem, ale też pieniędzmi pozwalającymi na opłacenie trunków i towarzystwa prostytutek.

Zdaniem Kolumella niewolnicy z miast byli przyzwyczajeni do hazardu, teatrów i domów publicznych. Na ilustracji fresk z domu publicznego w Pompejach (źródło: domena publiczna).

Nic więc dziwnego, że w odpowiedzi na utyskiwania Kolumelli Marek Sydoniusz Semp* radzi właścicielowi niewolników:

Pod żadnym pozorem nie powinieneś również pozwalać swoim miejskim niewolnikom przyzwyczaić się do zapuszczania się do centrum miasta i wałęsania się bez celu. Zanim się obejrzysz, przystaną do tej rozleniwionej i ospałej grupy niewolników, nawykłych do próżniactwa, kręcenia się po Polu Marsowym, Circus Maximus i teatrach, uprawiania hazardu, trwonienia czasu w barach i tawernach, a nawet rozpasywania się w lupanarach.

Jego zdaniem niebezpieczne jest nawet pozwalanie, by niewolnicy zrzeszali się w stowarzyszeniach dla klas niższych. Wbrew pozorom nie były one jedynie kasami pogrzebowymi i często przekształcały się w zgromadzenia polityczne, stanowiące zarzewie przyszłych zamieszek.

Trwające nawet tydzień Saturnalia niosły ze sobą prawdziwy wybuch swobód okraszonych rozrywkami. Na ilustracji XIX- wieczny obraz Thomasa Couture’a (źródło: domena publiczna).

Jedyny tydzień swobody

Prawdziwy wybuch swobód okraszonych rozrywkami następował w Saturnalia. Było to obchodzone w grudniu święto równości i pojednania, trwające przez kilka dni a nierzadko i tydzień (17-23 grudnia). W tym czasie nie liczyło się pochodzenie ani obyczaje, dozwalano na rubaszne żarty, ulice roiły się od artystów i kuglarzy, było to, jak pisze Marek Sydoniusz Semp*:

Coś więcej niż tylko zwykłe święto. Właśnie wtedy cały świat zostaje wywrócony do góry nogami. To, co normalnie uważa się za dobre zachowanie, zostaje odwrócone, tak że postępowanie bluźniercze, rubaszne, nieprzyzwoite i pijackie uważa się za właściwe.

Poznaj prawdziwą historię starożytnych niewolników w książce Marka Sydoniusza Sempa pt. „Wytresuj swoich niewolników” (Znak Horyzont 2015).

W efekcie był to też jedyny okres, kiedy niewolnicy mogli zachowywać się zupełnie swobodnie. Tak jakby byli wolnymi ludźmi:

Nawet nieśmiały, wychowany w domu niewolnik nie obawia się spojrzeć prosto w oczy edylowi i rzucić mu kośćmi do gry w twarz. Niewolników nie można karać, wolno im nawet głośno wypowiadać się na temat swoich panów.

Zaiste twoim zadaniem jako pana jest oczekiwać ich u stołu przy uczcie Saturnaliów. Gospodarstwu domowemu przydziela się więcej wina. Mężczyźni przebierają się za kobiety. Niewolnik wybiera na ten wieczór strój króla błazna, zakłada płaszcz i koronę i wydaje wszystkim niedorzeczne rozkazy: „Ujeżdżaj kucharza niczym grzbiet konia!” albo „Wszyscy piją wina na trzy palce!”

Pliniusz Młodszy wolał w tym czasie wycofać się do zacisza swego gabinetu, by nie wchodzić w paradę domowym niewolnikom. Czynił tak, bo świętowanie nie dawało mu przyjemności, zaś niewolnicy swobodnej czuli się nie będąc pod okiem pana. Marek Sydoniusz nie pochwala takiego zachowania, w jego opinii pan powinien dołączyć do niewolników, stać się prostym człowiekiem, w ten sposób poprawić ich humor i ulżyć codziennej niedoli.

Mimo panującej w trakcie Saturnaliów swobody niewolnik musiał uważać na to co robi, bo po ich zakończeniu mogła spotkać go sroga kara ze strony swojego pana (źródło: domena publiczna)

Niewolnicy powinni jednak mieć się na baczności. Po Saturnaliach właściciel na powrót stawał się ich panem, co więcej miał prawo ukarać niewolnika, który w jego opinii podczas świętowania posunął się zbyt daleko.

Dla właścicieli niewolników Saturnalia miał też poniekąd wymiar edukacyjny. Dzięki nim ich podwładni mogli ujrzeć groteskowy świat, gdzie odwrócono wszelkie normy, panuje chaos i absurd, których trwanie mogłoby doprowadzić państwo do ruiny. Czy jednak niewolnicy wyciągali z tej lekcji podobne wnioski tu już zupełnie inna sprawa…

Adnotacja:

*Marek Sydoniusz Semp to w rzeczywistości brytyjski historyk dr Jerry Toner – wcielający się w rolę antycznego właściciela niewolników i piszący stylizowany poradnik w oparciu o szeroką bazę autentycznych źródeł z epoki.

Bibliografia:

Źródła:

1. Marek Porcjusz Katon, O gospodarstwie wiejskim, przeł. Łoś S., Wrocław, 2006.
2. Marek Tuliusz Cyceron, O prawach, przeł. Żółtkowska I., Kęty, 1999.
3. Lucjusz Juliusz Moderatus Kolumella, O rolnictwie, przeł.Mikołajczyk I., t. I, Wrocław 1991, t. II, Toruń 1991
4. Marek Terencjusz Warron, O gospodarstwie rolnym, przeł. Ireneusz Mikołajczyk, Wrocław 1991

Opracowania:

1. Bieżuńska-Małowist I., Małowist M., Niewolnictwo, Wrocław, 1987.
2. Grant M., Gladiatorzy, Łódź, 1987, Wrocław 1979.
3. Kunderewicz C., Rzymskie prawo prywatne, Łódź, 1995.
4. Schumacher L., Niewolnictwo antyczne. Dzień powszedni i los niewolnych, Poznań, 2005.
5. Semp Marek Sydoniusz*, Wytresuj swoich niewolników… czyli starożytna sztuka zarządzania, Znak Horyzont, Kraków 2015.
6. Winniczuk L., Ludzie. Zwyczaje. Obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, cz. II, Warszawa, 1985.
7. Zabłoccy M. i J., Ustawa XII tablic. Tekst-tłumaczenie-objaśnienia, Warszawa, 2003.
8. Bradley K., Cartledge P. (ed.), The Cambridge World History of Slavery, Volume 1. The Ancient Mediterranean World, Cambridge 2011.
9. Dyson, Stephen L. Rome: A Living Portrait of an Ancient City. Baltimore: The John Hopkins University Press, 2010.
10. Joshel, Sandra R. Slavery in the Roman World. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.