Unikalne wspomnienia radzieckiego egzekutora. Tacy jak on strzelali w Katyniu

Mowa o publikacji „Gulag Boss” autorstwa Fiodora Wasiljewicza Moczulskiego. To wspomnienia kierownika podobozów Gułag-u, który podczas wojny nadzorował pracę katorżników na dalekiej północy. Książka sama w sobie jest całkiem interesująca (choć nad wyraz tendencyjna), ale najciekawsze są wspomnienia przytoczone przez autora jakby na marginesie. Moczulski opowiada o człowieku, którego poznał w jednym z podobozów i przez krótki czas pracował jako jego zastępca.

Ten nowy kierownik łagru był wychudzonym mężczyzną w wieku około trzydziestu lat, mającym za sobą zarówno pobyt w szpitalu psychiatrycznym, jak i w celi śmierci. Autor pisze o nim tylko z tego powodu, że jego towarzystwo okazało się nieustannym utrapieniem.

Niesławne więzienie Butyrki. Za zabicie w nim więźnia bohater wspomnień został awansowany na egzekutora.

Mężczyzna dzień w dzień przesiadywał przy butelce wódki w ziemiance swojego zastępcy i opowiadał, w jaki sposób trafił do więzienia, a następnie – po uniewinnieniu – do pracy w Gułag-u. Dodajmy, że wcześniej wykonywał bardzo nietypowy zawód. Moczulski wspominał, że rozmowy z nim wprost wpędzały go to w szaleństwo: Nie było jednak gdzie uciekać. Wszędzie wokół rozciągała się tylko ciemna noc i tundra (s. 46).

Zacznijmy wszakże od początku:

Na pytanie jak trafił do tak bardzo nietypowej pracy odpowiedział mi, że kiedy został zdemobilizowany po służbie w armii, otrzymał posadę strażnika w więzieniu Butyrki w Moskwie. Pewnego dnia na dziedziniec wjechał więzienny samochód z nową partią aresztantów. Tak się zdarzyło, że brama wewnętrznego dziedzińca nie chciała się otworzyć, więc (…) więźniów wypuszczono na zewnętrznym dziedzińcu. Jeden z osadzonych spostrzegł, że [druga] brama, prowadząca poza więzienie, jest wciąż rozwarta i rzucił się do ucieczki. Pełniąc akurat służbę wartowniczą, szef mojego podobozu stał zaraz obok tej bramy. Kiedy tylko zobaczył co się dzieje, wyszarpnął z pochwy szablę wiszącą u jego boku i wbił ją prosto w kręgosłup próbującego się wydostać więźnia.

Strażnicy Butyrki, którzy bezmyślnie pozostawili bramę dziedzińca otwartą zostali ukarani. To oficer więzienny (czyli mój późniejszy szef) zdołał zapobiec ucieczce więźnia. W nagrodę za zdecydowane działanie dostał propozycję nowej pracy. Na tej nowej posadzie miał wykonywać „zlecenia specjalne”, to jest pracować jako egzekutor rozstrzeliwujący wrogów władzy radzieckiej (s. 46-47).

Zdjęcie z ekshumacji ciał polskich oficerów zamordowanych w Katyniu. Tą samą metodą egzekucje przeprowadzał kat, którego wspomnienia przytacza Moczulski.

Strażnik zgodził się oczywiście na niespodziewany awans i po krótkim szkoleniu wyruszył do Uglicza (miasta w środkowej Rosji, nad Wołgą), gdzie miał podjąć się realizacji obowiązków.

Opowiadał, że często przez wiele dni pod rząd, pomiędzy kolejnymi zleceniami, siedział zupełnie bezczynnie. Odpoczywał. Potem, gdy w więzieniu zebrała się już dostatecznie duża grupa skazańców, władze wyznaczały datę egzekucji. Wówczas grupę szczególnie zaufanych pracowników wydziału bezpieczeństwa więzienia w Ugliczu wysyłano do starannie wybranego miejsca w lesie, by wykopali dół. Tego dołu strzeżono aż do momentu egzekucji. Zaczynając w nocy i pracując aż do rana, urzędnicy więzienni transportowali skazańców w zamkniętych ciężarówkach w pobliże tego dołu. Mówił, że poza funkcjonariuszami bezpieczeństwa i osobą, która nadzorowała przeprowadzenie egzekucji, pod ręką zawsze był także lekarz. Jego zadaniem było potwierdzenie śmierci i sporządzenie potrzebnych dokumentów.

Artykuł powstał w oparciu o wspomnienia Fiodora Moczulskiego wydane przez Oxford University Press pod tytułem „Gulag Boss” (2011).

Jednego za drugim, więźniów wyprowadzano z ciężarówki na krawędź dołu. Tam skazańca zmuszano do uklęknięcia twarzą w stronę dziury w ziemi. Wówczas egzekutor strzelał mu w tył głowy, a zabity wpadał do środka. Egzekutor opowiedział mi, że od uderzenia w głowę ciało obracało się do góry i układało na wznak na dnie dołu. W końcu do dziury schodził lekarz i potwierdzał, że więzień jest martwy. Następnie z ciężarówki przyprowadzano kolejnego skazańca.

Opowiadał mi, że od czasu do czasu trafiał się więzień, który nie słuchał co się do niego mówi i nie chciał posłusznie podejść na krawędź dołu. W takich przypadkach z pomocą musieli przychodzić goście zajmujący się bezpieczeństwem i praca egzekutora stawała się bardziej pogmatwana.

Kiedy misja została już wykonana, a dół zapełniony ciałami, zakrywano go ziemią i starano się by wyglądał tak niepozornie, jak to tylko możliwe. Zwierzał mi się, że po każdej takiej misji upijał się i starał się nie myśleć o tym co zrobił aż do czasu, gdy wzywano go po raz kolejny. Przez długi czas wierzył jednak, że jego praca jest ważna i honorowa, ponieważ zajmuje się unicestwianiem wrogów władzy radzieckiej (s. 47-48).

Autor nie podaje wprawdzie dokładnych dat, ale z kontekstu wynika, że wszystko to musiało mieć mieć miejsce niedługo po kampanii wrześniowej i wojnie z Finlandią – właśnie po jednym z tych dwóch konfliktów zbrojnych bohater wspomnień został zdemobilizowany.

Funkcjonariusze NKWD. Dla nich życie ludzkie nie miało właściwie żadnej wartości.

Tak więc swoją nową „pracę” wykonywał w tym samym okresie, gdy w tym samym regionie dochodziło do mordów na polskich oficerach. Przypomnijmy, że zbrodnie m.in. w Katyniu, Miednoje i Charkowie miały miejsce wiosną 1940 roku. Miednoje leży zaledwie około dwustu kilometrów od Uglicza. Oczywiście nie sposób stwierdzić, że egzekutor wspominany przez Moczulskiego zabijał także polskich oficerów. Jest to prawdopodobne o tyle, że Polaków rozstrzeliwano w różnych, nieznanych lub niepewnych miejscach. W każdym razie właśnie tacy ludzie, mający za sobą podobną „karierę” i doświadczenia zostawali katyńskimi katami.

Nie wiemy na pewno czy bohater wspomnień Moczulskiego strzelał do polskich oficerów w 1940 r., ale jest to całkiem prawdopodobne.

A jak zakończyła się historia tego akurat egzekutora?

W końcu pewnego dnia kazano mu zastrzelić czternastoletnią dziewczynkę. Egzekutorowi powiedziano – zaraz przed tym, jak miał zrobić swoje – że nie tylko była ona córką „wroga ludu”, ale też „niemieckim szpiegiem”. Nagle i mimowolnie głowę wypełniły mu pytania. Miał zabić czternastoletnią dziewczynkę w staroruskim miasteczku leżącym daleko od frontu, w miejscu w którym nie ulokowano żadnej tajnej infrastruktury? Gdzie ta nastolatka mogła się parać szpiegostwem i na czyją korzyść?

Kiedy przyprowadzili ją na miejsce egzekucji, stała pewnie i w ciszy. Jednak gdy zaprowadzono ją nad wykopany dół, przemówiła. Powiedziała, że nie rozumie dlaczego oni pozbawiają ją życia. „Przecież nawet Stalin mówił, że dzieci nie odpowiadają za swoich rodziców, więc dlaczego ja?” – pytała. Egzekutor dodał, że nie miała nawet świadomości, iż jednocześnie oskarżono ją o bycie „niemieckim szpiegiem”.

Przytaczając słowa mojego dawnego szefa, po egzekucji zapił się w sztok. Tak dalece, by już niczego nie czuć. Niedługo potem wysłano go do szpitala dla obłąkanych (s. 48).

Bibliografia:

• Fyodor Vasilevich Mochulsky, Gulag Boss, red. i tłum. na jęz. ang. Deborah Kaple, Oxford University Press 2011 (Tłumaczenie na język polski na potrzeby niniejszego artykułu sporządził Kamil Janicki)