Poglądy Niccolò Machiavellego

Zasady, które zapisał na kartach swych dzieł, przetrwały wieki i uważa się, że do dziś nikt nie wymyślił nic lepszego. Czy jednak słusznie Niccolò Machiavelli jest uważany za twórcę nowoczesnej myśli politycznej i ojca obowiązującej powszechnie strategii?

Jego prace to (w wielkim skrócie) świat analizowany takim, jaki jest, a nie jaki być powinien. Ludzkie zachowania rozważał przez pryzmat ich skuteczności, a nie oceny moralnej (czy są dobre, czy złe). To Machiavelli zakwestionował opartą na boskich prawach podstawę władzy politycznej. Był nowatorem, jeżeli chodzi o tworzenie podstaw teorii nowoczesnego państwa narodowego. Swoje poglądy zawarł przede wszystkim w publikacjach Książę i Rozważania. Co ciekawe, w reżimach totalitarnych jego dzieła bywały zakazywane – ci, którzy z nich korzystali, nie chcieli, aby ich obywatele czerpali z nich wiedzę.

Źródła teorii Machiavellego

Urodził się we Florencji w roku 1469. Jego ojciec był prawnikiem, więc Niccolò od najwcześniejszych lat odbierał staranne wykształcenie. Jego dzieciństwo przypadło na czas ciągłych najazdów na włoskie państwa-miasta. Wojenna zawierucha dotknęła również jego rodzinną Florencję. Niewątpliwie miało to wpływ na jego widzenie świata i twórczość. Jednocześnie w tym okresie rozkwitał włoski renesans. Machiavelli, podobnie jak otaczający go artyści, inspirował się więc światem antyku (zwłaszcza starożytnego Rzymu) – i to na nim głównie oparł swoje poglądy na politykę.

fot.Santi di Tito/domena publiczna

Machiavelli jest uważany za ojca nowoczesnej myśli politycznej.

Swoje teorie wcielał w życie na własnym przykładzie. Przez ponad dziesięć lat był wysokim urzędnikiem ds. bezpieczeństwa i dyplomatą w Republice Florenckiej podczas wojen włoskich. Wiązało się to z podróżami dyplomatycznymi. Już wtedy miał poczucie wielkiej misji stworzenia nowego rodzaju myśli politycznej. Po czternastu latach służby publicznej popadł jednak w niełaskę w związku ze zmianą władzy. Był więziony i torturowany, mógł więc sam odczuć skutki „dobrego posługiwania się okrucieństwem”.

Książę według Machiavellego

Czy w ogóle korzystał z metod, które propagował? Na pewno w życiu prywatnym. Kiedy pozbawiony władzy i zesłany na własne gospodarstwo mieszkał z żoną i sześciorgiem dzieci, korzystał z tunelu w piwnicy, by wymykać się potajemnie i odwiedzać tawernę po drugiej stronie drogi. Nie wydaje się zatem, aby był szczególnie oddanym mężem i ojcem. Ale to właśnie na „wygnaniu” stworzył dzieła, które dały impuls do narodzin nowoczesnej myśli politycznej.

Książę, przeznaczony dla księcia z rodu Medyceuszy, ukończony w roku 1513, ukazał się już po śmierci autora. Zawarta w nim argumentacja wzbudziła sensację. Dzieło trafiło nawet do indeksu ksiąg zakazanych! Głównym zagadnieniem jest problem utrzymania przez nowego księcia władzy w państwie. Według Machiavellego skuteczny władca musi być zdolny do kłamstwa, oszustwa, morderstwa i mądrego posługiwania się okrucieństwem. Słowem: musi potrafić nie być dobrym.

Tekst powstał w oparciu o książkę pod red. Hala Brandsa „Twórcy nowoczesnej strategii. Od starożytności do ery cyfrowej” (Wydawnictwo Prześwity 2025).

Książę powinien zarazem wykazywać się cnotą i losem, przy czym zgodnie z teorią Machiavellego cnota to nabyte umiejętności, a los to szczęście. Oba muszą jednak iść w parze. Dobry książę to taki, który kształtuje własne szczęście poprzez zrozumienie swoich czasów, szukanie okazji i posiadanie odwagi do podejmowania trudnych decyzji. Powszechnie wychwalana hojność to najczęściej rozrzutność, która może doprowadzić państwo do ruiny, dlatego według Machiavellego większą cnotą jest skąpstwo.

Wracając do umiejętności efektywnego stosowania okrucieństwa – zdaniem twórcy makiawelizmu siłę należy wykorzystywać rozważnie, aby nie zostać znienawidzonym. Jednak przede wszystkim trzeba kierować się zasadą: „bezpieczniej jest budzić strach niż miłość”. Choć władca powinien uchodzić za litościwego, dotrzymującego wiary, ludzkiego, religijnego i prawego, to jeżeli zajdzie potrzeba, musi umieć postępować wprost przeciwnie. Za wzór książę powinien wziąć lisa z uwagi na spryt i lwa ze względu na siłę. W działaniach rządzącego monarchy nic nie jest absolutnie dobre, ani absolutnie złe, a „cel uświęca środki”. Na uznanie zasługuje tylko ten, kto zachowa swoje państwo…

Czytaj też: Najbardziej ekstrawagancka rodzina średniowiecza. Na co Medyceusze przepuszczali swoją fortunę?

Dyktatura czy demokracja?

Książę jest dzisiaj uznawany za poradnik dla dyktatorów, natomiast drugie wielkie dzieło Machiavellego, Rozważania, ma być z kolei obroną demokracji. Do dziś kwestia ta budzi niemałe zdziwienie. Jak bowiem pogodzić ze sobą te prace i zrozumieć prawdziwe przekonania Machiavellego?

W Rozważaniach autor przygląda się światu starożytnemu, pragnąc odnaleźć mądrość i inspirację dla nowej prawdy, jaką tworzy. Najlepszą formą rządów dawnego Rzymu wydaje się być republika wspomagana przez pogańską religię obywatelską, stanowiąca mieszaninę monarchii, rządów arystokracji i demokracji. W takim systemie poszczególne elementy się równoważą, dzięki czemu można najskuteczniej wykorzystać energię i ambicje szerokiego przekroju społeczeństwa na rzecz narodowej wielkości.

fot.Niccolò Machiavelli /domena publiczna

Najsłynniejszym dziełem Machiavellego jest Ksiażę (karta tytułowa wydania z 1550 roku).

W Rozważaniach Machiavelli podkreśla, że w państwie musi istnieć wolność. Konkurencyjne interesy w ramach systemu republikańskiego utrzymują kraj na stabilnym kursie, z kolei dyktatorzy mogą skierować państwo ku skrajności. Dużą rolę odgrywają też zdrowe instytucje państwowe, zdolne do sprawnego funkcjonowania nawet po śmierci władcy. Chaos i społeczne starcia w demokracji Machiavelli traktował jako zjawiska zwiększające zakres wolności.

W jeszcze innym dziele Machiavellego – O sztuce wojennej – głównym wnioskiem jest to, że najlepsza armia składa się z własnych obywateli, nie z najemników czy wojsk cudzoziemskich ani nawet żołnierzy zawodowych. Obcy nigdy nie będą bowiem wykazywać motywacji do walki i „nie może stanowić oparcia broń inna niż własna”. Roztropny wódz decyduje się na bitwę tylko wtedy, gdy nadarza się ku temu dobra okazja.

Czytaj też: Ostracyzm, niewola za „uzurpację obywatelstwa” i kara śmierci za dochodzenie sprawiedliwości w sądzie – ateńska demokracja nie była taka idealna

Makiawelizm dla ogólnego dobra

Podsumowując, Książę jest przewodnikiem dla nowego władcy, który ma mu pomóc utrzymać państwo w obliczu licznych zagrożeń. Jeżeli mu się to uda, z Rozważań dowie się, jak tworzyć instytucje republikańskie, które pozwolą rozszerzyć zakres władzy państwowej i zapewnić sobie chwałę. Polityka zawsze powinna przy tym służyć wyłącznie dobru ogólnemu, bo w ostatecznym rozrachunku nie liczą się szlachetne zamiary, a czyn i rezultat.

fot.Federico Faruffini/domena publiczna

Machiavelli starał się dać renesansowym monarchom jak najlepsze wskazówki dotyczące państwa, jego ustroju i modelu władzy.

Z drugiej strony według Machiavellego siła i podstęp są tylko elementami polityki zbudowanej na trosce władcy o interesy poddanych. Państwo jest silne, jeśli rząd nie tworzy przyczyn dla buntów czy niepokojów, a strach obywateli nie staje się nienawiścią, zaś miłość – pogardą. Okrutne działania mają być użyteczne nie dla samego księcia, lecz dla jego kraju. Władca jest bowiem odpowiedzialny nie tylko za siebie, ale za wszystkich obywateli, a „największy geniusz nie odniesie w polityce sukcesu, jeżeli będzie rządzić wbrew naturze swych poddanych”. Fakt, że polityka jest bezwzględna, to w głównej mierze wynik sprzeczności natury ludzkiej.

Machiavelli starał się dać renesansowym monarchom jak najlepsze wskazówki dotyczące państwa, jego ustroju i modelu władzy. Twierdził też, że „ludzie zawsze powinni mieć na względzie swe czasy”. Do dziś jego dzieła uznawane są za lekturę obowiązkową dla każdego polityka – z zaznaczeniem, że wymaga ona również refleksji.

Kiedy umierał w roku 1527 w wieku 58 lat, Machiavelli uważał, że jego kariera po odejściu ze służby publicznej generalnie była porażką. Zapewne nie zdawał sobie sprawy, że poglądy, które spisał na kartach swoich ksiąg, odcisną tak trwałe piętno na historii świata…

Źródło:

Tekst powstał w oparciu o książkę pod red. Hala Brandsa „Twórcy nowoczesnej strategii. Od starożytności do ery cyfrowej” (Wydawnictwo Prześwity 2025).