Jak powstało imperium Persów?

Starożytni Persowie, podobnie jak wiele innych kultur nomadycznych, pozostawili niewiele świadectw pisanych i nieliczne ślady swojej wielkości. Pragnąc ich zrozumieć, poszukałem świadków wśród Greków, którzy przybywali na porośnięte sosnami i dębami wzgórza Olimpii w V wieku p.n.e. (…) Herodot urodził się w Halikarnasie, dzisiejszym Bodrum, w Turcji, w czasach (około 484 roku p.n.e.), kiedy jego portowe miasto płaciło daninę Persom. (…) Jego praca jest nieocenionym źródłem informacji o życiu w starożytnej Persji.

Skąd się wzięła Persja?

Wyżyna Irańska to surowa kraina otoczona górami, z pustynią w centralnej części. Przez co najmniej pięć stuleci przed Herodotem przemierzali ją Massageci, Medowie i Sarmaci, ludy Sidri i Borgi, Baktryjczycy i Gedrozjowie, Karmani, Tapuri i inne koczownicze plemiona. Wszyscy byli Indoeuropejczykami, mieszkali w namiotach lub na wozach, znakomicie opanowali jeździectwo, mistrzowsko posługiwali się mieczem i łukiem oraz przemierzali stepy wzdłuż wschodniego i zachodniego wybrzeża Morza Kaspijskiego w poszukiwaniu wody i pastwisk dla swoich stad.

fot.Noël Coypel /domena publiczna

Persowie pod panowaniem wodza Cyrusa Wielkiego umiejętnie wykorzystali podbój kraju Medów jako punkt wyjścia do budowy imperium.

Przez stulecia owi wieczni migranci uzależnieni od zmian klimatu byli podzieleni na odrębne, niezależne grupy. Wojowniczy i często wojujący ze sobą nawzajem, nawiązywali bądź zrywali sojusze stosownie do układu sił i obfitości lub niedostatku pastwisk. Później jedno z plemion, Medowie, opuściło ojczyste ziemie na południe od Morza Kaspijskiego, podporządkowało sobie pozostałe plemiona i opanowało rozległe tereny dzisiejszego Iranu, a ponieważ nie było w stanie ich sprawnie kontrolować, zostało pokonane przez jednego z koczowniczych sąsiadów.

Ojczyzną ludu, który podbił Medów, był region w południowej części wyżyny. Mieszkańcy nazywali go Fars lub Pars. Od tej nazwy pochodzi słowo „Persja”. Persowie pod panowaniem wodza Cyrusa Wielkiego umiejętnie wykorzystali podbój kraju Medów jako punkt wyjścia do budowy imperium.

Królowie Czterech Stron Świata

Choć najchętniej zawierali strategiczne sojusze, nie stronili także od konfrontacji zbrojnych. Dzięki zastosowaniu tej strategii objęli panowanie nad terytoriami od Macedonii po dolinę Indusu i od dzisiejszego Omanu aż po Morze Czarne. W 539 roku p.n.e. (…) Persowie podporządkowali sobie 40 procent ludności świata, miarą zaś potęgi Cyrusa były jego tytuły Wielkiego Króla, Króla Królów i Króla Czterech Stron Świata.

Rozwój imperium zapewnił Persom większą władzę, przywileje i bogactwa. Kiedy pokonali Lidyjczyków i ich legendarnego „złotego” króla Krezusa, zamienili, zdaniem Cyrusa, „osty na soczyste pastwiska”. Z całą pewnością władca takiego imperium mieszkał we wspaniałym pałacu w wielkim mieście. Pozostawił też niewątpliwie, wzorem władców innych imperiów, imponującą i nieco wyolbrzymioną relację o swoich dokonaniach.

fot.Franciszek Smuglewicz /domena publiczna

Posłowie scytyjscy przed Dariuszem I Wielkim.

Cyrus i Persowie byli jednakże nomadami, a ich imperium stało się wspaniałe i godne podziwu nie tylko za sprawą swoich rozmiarów, lecz także dlatego, że było sojuszem koczowniczych ludów i miast-państw, możliwym dzięki charakterystycznemu dla nomadów poszanowaniu dla różnorodności.

„Persowie mają skłonność do przyjmowania cudzych obyczajów”, powiada Herodot, oni sami zmieniali się więc wraz z kolejnymi podbojami. Jednakże choć bez oporów przyswajali obce idee i normy społeczne, pozostali nomadami, ponieważ ich ziemie były tak jałowe, że można było je uprawiać tylko dzięki niezwykłemu uporowi i pomysłowości (…).

Czytaj też: By zostać królem musiał zabić własnego brata. Bezwzględna walka o władzę w Persji

Inskrypcja z Behistun

Jeden z następców Cyrusa, Dariusz I, postanowił utrwalić na piśmie swoje niezliczone sukcesy, tytuły i genealogię – „ośmiu z mojej dynastii królowało przede mną”. Inskrypcja została wykonana pismem klinowym (Persowie nie stworzyli własnego alfabetu) w trzech głównych językach imperium: staroperskim, elamickim i babilońskim.

Zamiast jednak umieścić swój przekaz na pergaminie, papirusie czy glinianej tabliczce, Dariusz, który jako typowy nomada podejrzewał, że mogłyby one zaginąć albo ulec zniszczeniu, kazał go wyryć w zboczu góry zbudowanej z wapienia, na wysokości 100 metrów nad poziomem gruntu. Inskrypcję umieszczono na fragmencie wapiennej skały o 15 metrach wysokości i 25 metrach szerokości.

fot.domena publiczna

Inskrypcja Dariusza Wielkiego. Około tysiąc linii tekstu zostało wyrytych na skale około 100 metrów nad drogą.

Władca nie bez powodu wybrał górę w pobliżu Behistun (albo Bisotun), której zbocze opada pionowo ku krawędzi doliny rzecznej. Uczynił tak przede wszystkim dlatego, że wznosi się ona nad perską Drogą Królewską (…). Dariusz umieścił swoją inskrypcję nad Drogą Królewską, by podróżni dowiedzieli się, skąd wynika jego tytuł do sprawowania władzy, i mogli rozpowszechniać tę wiedzę. To, że inskrypcja została wykuta w zboczu góry, ma wszakże jeszcze inne, równie wielkie znaczenie. Góry zajmowały szczególne miejsce w sercach Persów, a także wielu innych ludów koczowniczych.

Według Herodota Persowie nie budowali świątyń, ponieważ ich bogowie, w przeciwieństwie do bogów Greków i Egipcjan, nie przybierali ludzkich postaci. Zdaniem antycznego historyka Persowie modlili się do Boga Nieba, co oznacza, że oddawali boską cześć niebu i żywiołom, wodzie, powietrzu, ogniowi i ziemi, tak samo jak ich indoeuropejscy przodkowie.  Dlatego nie szukali kontaktu ze swymi bogami w kamiennych świątyniach, lecz na szczytach gór, w sanktuariach stworzonych przez naturę. Herodot pisze, że Persowie „Zeusowi mają zwyczaj składać ofiary, wychodząc na najwyższe szczyty gór, a nazywają Zeusem cały krąg nieba”.

Persepolis – miasto Persów

Świadomość, że góry miały tak wielkie znaczenie dla starożytnych Persów, pomaga w rozszyfrowaniu tajemnicy najsłynniejszego z perskich miast, Persepolis. Persowie wznosili budowle u podnóża Kuh-e-Ramat, „góry miłosierdzia”, na długo zanim Dariusz doszedł do władzy. W czwartym roku swego trzydziestodwuletniego panowania władca rozpoczął jednak budowę miasta, które miało się stać sakralną, ceremonialną i dyplomatyczną stolicą jego imperium, a także jego skarbcem. Grecy nazwali je Persepolis, „miastem Parsów”. (Perska nazwa nie zachowała się do naszych czasów).

(…)  Architektura Persepolis czerpała wprawdzie z egipskiej, babilońskiej i mezopotamskiej tradycji, ale ścisły związek miasta z sanktuarium na szczycie góry był odzwierciedleniem perskich wierzeń i tożsamości. Kiedy wnuk Dariusza Artakserkses I ukończył budowę Persepolis, było ono jednym z najbardziej wyrafinowanych założeń miejskich, jakie ludzkość zdołała stworzyć do tamtej pory.

fot.Dave & Margie Hill / Kleerup from Centennial, CO, USA – Naples Archaeology Museum Uploaded by Marcus Cyron/CC BY-SA 2.0

Persowie podporządkowali sobie 40 procent ludności świata.

(…) Przed rozpoczęciem budowy Persepolis Dariusz ukończył imperialny zespół pałacowy w Suzie. Do jego budowy wykorzystano libański cedr, baktryjskie złoto, lapis lazuli i karneol z Sogdiany, turkusy z Chorezmu, egipskie srebro i heban oraz kość słoniową z Etiopii i Sindh. Tych samych, a także wielu innych cennych materiałów użyto do upiększenia Persepolis, które Diodor Sycylijski, grecki historyk tworzący około 50 roku p.n.e., opisał jako

„najbogatsze miasto pod słońcem, gdzie prywatne domy pełne były wszelkiego rodzaju bogactwa. Królewski taras usiany był rezydencjami królów i członków królewskiego rodu, mieściły się tam też kwatery dla wielkich dostojników, wszystkie luksusowo umeblowane, i budynki stosowne do ochrony skarbów króla” (…).

Czytaj też: Te wojny przesądziły o kształcie starożytnego świata – i ukształtowały historię europejskiej cywilizacji. Jak Grecy pokonali Persów?

Upadek imperium Persów

Zwycięstwo Aleksandra nad perską armią w Mezopotamii w październiku 331 roku p.n.e. położyło kres panowaniu dynastii Achemenidów. Ostatni szachinszach Dariusz III został zamordowany przez jednego z poddanych. Zwycięska armia przesuwała się szybko wzdłuż Drogi Królewskiej. Geniusz Aleksandra polegał między innymi na tym, że choć on sam należał do osiadłego świata, potrafił przyswoić najważniejsze cechy nomadów, to jest szybkość i łatwość przemieszczania się.

W Babilonie, a później w Suzie, dwóch innych „stolicach” imperium, powitano go z wielką pompą, tak jak wcześniej Cyrusa i Dariusza. Perska armia podjęła ostatnią desperacką próbę obrony imperium w miejscu zwanym Wrotami Persji, w górach Zagros, lecz siły Aleksandra wdarły się w głąb imperium. W styczniu następnego roku dotarły do Persepolis.

fot.Angélique Mongez/domena publiczna

Śmierć Dariusza III.

Aleksander wywiózł z miasta olbrzymie ilości złota i srebra. Potrzeba było wielu tygodni oraz tysięcy wielbłądów i mułów, by przetransportować zawartość królewskiego skarbca do Babilonu, skąd miał zasilać zarówno młode hellenistyczne imperium, jak i jego nieprzerwaną kampanię na wschodzie.

Grabieży skarbca należało się spodziewać, ale to, co wydarzyło się później, było zupełnie nieoczekiwane. Po wywiezieniu skarbów żołnierze Aleksandra podpalili Persepolis. Płomienie trawiły wielkie cedrowe wrota i kolumny, wapień pękał od żaru buchającego z płonących drewnianych nadproży i stropów. Nie wiemy, dlaczego Aleksander pozwolił spalić Persepolis. Zdaniem części historyków była to zemsta za spalenie Aten przez Persów sto pięćdziesiąt lat wcześniej, w 480 roku p.n.e.

Źródło:

Tekst stanowi fragment książki Anthony’ego Sattina „Nomadzi. Wędrowni twórcy cywilizacji” (Bo.wiem, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2024).

 

Zdj. otwierające tekst: Luis García/CC BY-SA 3.0