Głodne wieki. Co jedzono w średniowieczu i jak często ludzie głodowali?

Pusty żołądek wywołuje u ludzi męczące uczucie. Być może król Fryderyk Barbarossa nie wie, co to głód, może arcybiskup Kolonii głodu nigdy nie zaznał, każąc sobie serwować najznakomitsze przysmaki – lecz tu, na prowincji, wszyscy już nieraz głodowali. Nie raz jeden, gdyż czasy są złe: wiek XII jest stuleciem głodu.

Lata najgorszych klęsk zostały odnotowane na kartach kronik: 1099–1101, 1124–1126, 1145–1147, 1150/51, 1161/62 oraz 1195–1198. Ba, niedoborów żywności, występujących często w mniejszej, regionalnej skali, nigdy w kronikach nie zapisano. Dla sposobu postrzegania świata to jednak kwestia drugorzędna. Decydujące jest gorzkie osobiste doświadczenie: każde pokolenie tamtej epoki, niemal każde dziecko i w zasadzie wszyscy dorośli doświadczyli klęski głodu – i przy odrobinie szczęścia zdołali ją przeżyć.

Cicha śmierć, głośny lament

W najgorszych przypadkach głód staje się wręcz słyszalny. Krzyki głodujących niosą się daleko, zwłaszcza gdy biedaków dotyka tak zwany „ogień św. Antoniego”, ergotyzm. Wywołuje go sporysz, grzyb atakujący spożywane przez człowieka ziarno żyta i pszenicy.

Powstają wówczas toksyczne związki, powodujące trudności w oddychaniu i problemy z krążeniem, a w konsekwencji przykurcze mięśni, w skrajnych zaś przypadkach martwicę kończyn. To potwornie bolesna dolegliwość. Przeraźliwe wrzaski cierpiących roznoszą się echem po wsiach i miasteczkach, ponieważ chorzy mają poczucie palenia żywcem. Jak notuje jeden z kronikarzy: „To był niewidzialny ogień, który rozdzielał mięso od kości i je trawił”.

Cicha jest śmierć głodujących, głośny za to lament jej świadków. Pewien kronikarz, opisując rok 1099, donosi o zrozpaczonej matce, której głodujące dziecko przeżywa na jej oczach potworne katusze. Gdy nie może dłużej znieść jego cierpienia, uśmierca je trującym zielem. Zwłoki zostają złożone w ogromnym dole razem z ciałami pięćdziesięciu innych ofiar głodu. Kilku mnichów otacza zdesperowaną matkę opieką, pociesza ją i pielęgnuje. Kobieta zbyt wiele jednak wycierpiała – umiera ledwie kilka dni po śmierci swego dziecka.

fot.Matthias Grünewald /domena publiczna

W najgorszych przypadkach głód staje się wręcz słyszalny. Krzyki głodujących niosą się daleko, zwłaszcza gdy biedaków dotyka tak zwany „ogień św. Antoniego”, ergotyzm.

Niektórzy duchowni opiekują się umierającymi, by po śmierci pochować ich w należyty i zgodny z kościelnym obyczajem sposób. Ów obowiązek wywodzą z nakazu grzebania zmarłych, zapisanego w Ewangelii św. Mateusza, która wymienia dzieła miłosierdzia. Jednakże w przypadku klęski głodu przykazanie to często pozostaje jedynie pobożnym życzeniem. Zmarłych jest po prostu zbyt wielu. Podczas takiej katastrofy biskup Bambergu podejmuje niezbędne kroki, czym zyskuje sobie uznanie kronikarza:

Nawet bogaci cierpieli z powodu skrajnego głodu, biedacy i żebracy leżeli martwi po ulicach i polach w takiej liczbie, że nie sposób ich było pochować na cmentarzach. Lecz duchowny… czasem sam, czasem z pomocą innych, spełniał nakaz pogrzebu. Tam, gdzie mnogość ciał nie pozwalała na tradycyjny pochówek, kazał kopać ogromne doły, w których umieszczano setki i tysiące zwłok jednocześnie, najmując za pieniądze ludzi, którzy gorliwie się tym zajmowali.

Czytaj też: Nogi gniły i odpadały. Tej choroby można się było nabawić od jednej kromki chleba

Spaleni żywcem za… głód

Głód wszystko zmienia. Nie tylko żywieniowe nawyki, lecz zgoła całe życie – a tym samym zasady międzyludzkiego współżycia. Kto kiedykolwiek doświadczył lęku przed tym, że skąpych zapasów żywności może zabraknąć, ten wie, że podczas głodu puszczają wszelkie hamulce.

Konieczność wyznacza sposób postępowania. Mnożą się przypadki kradzieży, dochodzi do rabunków, a nawet zabójstw. Nie sposób przed kimkolwiek uchronić posiadanej żywności. Czy ludzie wciąż nie skaczą sobie do gardeł? Trudno o tym mówić, niemniej ukradkiem wciąż się szepcze, że dochodziło do najgorszego: aktów kanibalizmu. To wyłącznie pogłoski, brakuje niezbitych dowodów, lecz to niczego nie przesądza…

Tekst stanowi fragment książki Tillmanna Bendikowskiego „Przeżyj rok w średniowieczu”, która ukazała się właśnie nakładem wydawnictwa Znak Horyzont.

Każdej klęsce niedostatku towarzyszą jej własne legendy. Dotyczą braku i obfitości, dobrych i złych ludzi, a także moralności. Tak jak w historii arcybiskupa Hatto II z Moguncji (zmarłego w 970 roku), wciąż żywej, choć rozegrała się ponoć w X wieku.

Biskup ten uchodził za niebywałego skąpca. Gdy biedni coraz śmielej domagali się chleba, kazał ich, jak mówi podanie, zamknąć w stodole za miastem, drzwi zaryglować, a budynek podpalić. Ludzie jęczeli trawieni przez płomienie, błagając o ratunek. Biskupowi przypisuje się kpiące słowa: „Słuchajcie, słuchajcie, tak piszczą myszy”. Żadna średniowieczna historia nie obejdzie się jednak bez sprawiedliwej kary dla złoczyńcy. Odnajdziemy ją znacznie później u braci Grimmów w następującym fragmencie:

Wkrótce sam Pan Bóg zaczął go nękać; myszy biegały po nim dzień i noc, podgryzały go, a on nie był w stanie się przed tym bronić. Nie znalazłszy innej rady, kazał zbudować w pobliżu Bingen wieżę pośrodku Renu, którą można zobaczyć do dziś, myśląc, że będzie w niej bezpieczny, ale myszy przepłynęły rzekę, wspięły się na wieżę i zjadły biskupa żywcem.

Czytaj też: Byli tak głodni, że zjadali własne dzieci. Do czego jeszcze skrajny głód jest w stanie zmusić człowieka?

Co jedzono w średniowieczu?

Z myszami trzeba postępować bezlitośnie, gdyż ludzie rywalizują z nimi o swój najważniejszy pokarm: o ziarno, z którego sporządza się breję. Uprawiane są podstawowe gatunki zbóż: jęczmień i owies, orkisz, proso, pszenica oraz żyto. Żyto wzrasta nawet na jałowych glebach i w surowym klimacie.

Zdecydowana większość ludzi dzień w dzień pożywia się tą samą potrawą. Gruboziarnistą mąkę gotuje się do otrzymania bezkształtnej masy. To chleb powszedni ubogich. Do sporządzania brei wykorzystuje się głównie owies, a owsianka jest podstawowym daniem. Zazwyczaj w ciągu dnia spożywa się dwa główne posiłki: poranny, przypominający raczej późne przedpołudniowe śniadanie, oraz drugi podawany wczesnym wieczorem, między godziną szesnastą a osiemnastą.

fot.domena publiczna

Zdecydowana większość ludzi dzień w dzień pożywia się tą samą potrawą. Gruboziarnistą mąkę gotuje się do otrzymania bezkształtnej masy. To chleb powszedni ubogich.

Jako że nikt nie używa jeszcze zegarka, porę dnia wyznaczają warunki życia w gospodarstwie domowym: latem drugi posiłek może odsunąć się w czasie, póki prace polowe nie zostaną ukończone – w odróżnieniu od zimy z jej krótkimi dniami. Rozsądek nakazywał, by zimową porą spożywać wieczorny posiłek jeszcze w promieniach słońca i nie używać sztucznego i kosztownego oświetlenia.

Oprócz brei w menu znajdują się dostępne o danej porze roku warzywa: mimo różnic regionalnych są to zazwyczaj groch i soczewica, fasola i rzepa, w całym kraju uprawia się także marchew, cebulę i kapustę. Podobnie jak owoce, zwłaszcza jabłka, gruszki i śliwki, warzywa nie nadają się do dłuższego przechowywania, dlatego spożywa się je bezzwłocznie. Zazwyczaj są gotowane i podawane jako samodzielna potrawa, a nie jako „dodatek” do chleba.

Czytaj też: 10 zadziwiających faktów o życiu w średniowieczu

Chleba naszego powszedniego

Gdy mowa o jedzeniu, kwestii egzystencjalnej, zawsze pojawia się słowo „chleb”. To dlatego ludzie używają określeń w rodzaju „chleb nasz powszedni” czy „wędrować za chlebem”; podatek płacony feudałowi w niektórych okolicach nazywa się „chlebowym”. Biorąc pod uwagę podstawowe znaczenie tego słowa, nie dziwi fakt, że społeczność, żyjąca razem pod jednym dachem, spożywa wspólne posiłki, „łamiąc się chlebem”.

Dla chrześcijan chleb jest zarazem czymś więcej niż tylko pokarmem, ponieważ komunia, czyli dzielenie się chlebem na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy Jezusa i jego uczniów, jest najważniejszą częścią mszy. Nierzadko pielgrzymi spożywają u celu podróży poświęcony chleb, gdyż wierzą w jego uzdrawiającą moc.

fot.domena publiczna

Dla zwykłych ludzi jasny chleb pozostaje marzeniem, zwyczajnie ich nań nie stać. Niektórzy, jak się zdaje, gotowi są sprawdzić, jaką cenę przyjdzie im zapłacić za ten luksusowy towar.

Chleb jest wieloznaczną obietnicą. Nic dziwnego, że biblijna opowieść o cudownym rozmnożeniu chleba, chętnie głoszona przez kaznodziejów, trafia na podatny grunt, historia ta bowiem przemawia do ludzi zatroskanych o dostatek chleba powszedniego.

Jednakże chleb chlebowi nie równy. Nierzadko da się go dosłownie połamać. Chleb jest suchy, trudno go przeżuwać. Często wypieka się go z żyta, a rezultat zależy głównie od jakości zmielonej mąki. Najlepsza jest bez wątpienia mąka pszenna, wypiekany z niej biały chleb to prawdziwy rarytas. Przez długi czas był podawany wyłącznie na arystokratycznych dworach i w bogatych klasztorach, a feudałowie wręcz żądali od chłopów wydawania zapasów pszenicy.

Dla zwykłych ludzi jasny chleb pozostaje marzeniem, zwyczajnie ich nań nie stać. Niektórzy, jak się zdaje, gotowi są sprawdzić, jaką cenę przyjdzie im zapłacić za ten luksusowy towar. Czy dobrego chleba nie wystarczy po prostu poszukać? W miejscu, gdzie podobno zawsze jest go pod dostatkiem – w klasztorze? Mnich Humbert de Romans (1190/1200–1277) przytacza w swoim kazaniu znamienną historię o dobrym, białym chlebie i sile, z jaką oddziałuje na ludzi.

Źródło:

Tekst stanowi fragment książki Tillmanna Bendikowskiego „Przeżyj rok w średniowieczu”, która ukazała się właśnie nakładem wydawnictwa Znak Horyzont.