Atak na Pearl Harbor. Gwałtowna pobudka śpiącego olbrzyma

Amerykanie stracili zaledwie pięć pancerników, z których trzy podniesiono potem z dna i wyremontowano. Najważniejsze jednak było to, że ocalały lotniskowce, które wygrały potem wojnę z Japonią. Amerykanie wybudowali do końca konfliktu 141 lotniskowców, Japonia – tylko 26!

Spisek przeciwko Ameryce?

Pod koniec 1941 roku prawie cały Stary Kontynent był już pod niemiecką okupacją. Na Zachodzie opór stawiała tylko Wielka Brytania, która zdołała się obronić przed inwazją, na Wschodzie wojska Hitlera podchodziły pod Moskwę. Europa toczyła wojnę nie tylko w Europie. Oddziały włoskie i niemieckie walczyły z brytyjskimi w Afryce Północnej, a przez terytorium Libii i Egiptu to w jedną, to w drugą stronę przetaczały się ofensywy i kontrofensywy.

fot.National Museum of the U.S. Navy/domena publiczna

Atak na Pearl Harbor nie był dla Amerykanów aż tak wyniszczający, jak zwykło się uważać.

Krwawa rzeź odbywała się też na wodzie: na Atlantyku, Morzu Północnym, Norweskim i Śródziemnym grasowały U-booty, które dziesiątkami topiły alianckie statki. Wypadów na ocean dokonywały też wielkie niemieckie okręty nawodne m.in. „Bismarck”, „Prinz Eugen”, „Scharnhorst” i „Gneisenau”.

Tymczasem, leżące po drugiej stronie oceanu Stany Zjednoczone robiły wszystko, by nie zaangażować się w kolejną „awanturę” w dalekiej Europie. W miastach toczyło się typowe amerykańskie życie, gospodarka kwitła, nikt nie wymagał zaciemniania okien, nie wyły syreny alarmowe, a fabryki prowadziły normalną „pokojową” produkcję.

fot. U.S. Navy National Museum of Naval Aviation/domena publiczna

Jeden z japońskich samolotów użytych podczas ataku.

USA za wszelką cenę chciały uniknąć sytuacji, w której znowu – jak w czasie I wojny – na innym kontynencie zginą tysiące amerykańskich żołnierzy. Społeczeństwo kategorycznie domagało się od władz zachowania neutralności, a czasem nawet wykazywało przejawy sympatii dla „Pana Hitlera” i jego III Rzeszy.

Wyborny serial Netflixa „Spisek przeciwko Ameryce” zawiera ziarnko prawdy! Nie tylko obywatele, ale także kongresmeni pilnowali prezydenta, by ten nie wpakował się w jakieś głupie, wojenne tarapaty. Co prawda znawcy stosunków międzynarodowych byli pewni, że przystąpienie USA do wojny jest tylko kwestią czasu, ale nikt z nich nie wiedział, co musi się stać, żeby Amerykanie wyciągnęli colta z kieszeni.

Zmusił ich do tego niejaki Isoroku Yamamoto, japoński admirał, autor planu ataku na bazę w Pearl Harbor. Uważał on, że wielka ofensywa japońska na południe – w kierunku Indonezji, Filipin i Australii – uda się pod warunkiem, że amerykańskie okręty stacjonujące na Pacyfiku zostaną na dłuższy czas „uziemione”. Japończycy chcieli mieć spokój „za plecami”, by spokojnie podbić bogate w surowce terytoria i zapewnić sobie dostęp do ropy. Co ciekawe, dostaw tego surowca od pewnego czasu odmawiały im Stany, czym pośrednio zmusiły Japonię do wojny.

Czytaj też: Wojna na Pacyfiku. Niezwykłe akcje amerykańskich okrętów podwodnych

Mobilne Siły Uderzeniowe

Yamamoto opracował plan skomplikowanej operacji ofensywnej, którą miała zrealizować jego potężna flota. Wielkie okręty miały być tylko „ręką”, której „pięścią” były malutkie samoloty startujące z pokładów lotniskowców. Japońska armada miała niezauważona przepłynąć przez pół Pacyfiku i zbliżyć się do Hawajów na tyle, aby maszyny mogły zbombardować amerykańską bazę i wrócić na pokłady pływających lotnisk.

Odważnym posunięciem było wysłanie do walki aż sześciu lotniskowców, czyli wszystkiego, co w owym czasie było dostępne. Tego typu rozwiązanie zaproponował młody oficer Minoru Genda pod wpływem analizy amerykańskiego filmu propagandowego pokazującego manewry czterech lotniskowców działających w ramach jednej eskadry. Craig Symonds w swoim epokowym dziele „II wojna światowa na morzu. Historia globalna” pisze:

Koncentracja sześciu wielkich lotniskowców w jednym zespole stanowiła poważne odstępstwo od tradycyjnych poglądów na temat zastosowania tego typu jednostek. Zarówno Amerykanie, jak i Brytyjczycy wysyłali swoje lotniskowce na akcje pojedynczo. Kiedy we wrześniu do floty dołączyły dwa najnowsze japońskie lotniskowce, zwiększając ich liczbę do sześciu, Yamamoto administracyjnie połączył je w jeden zespół, 1. Flotę Lotniskowców. Kiedy ruszyły do walki, stały się Kidō Butai – co można przetłumaczyć jako „Mobilne Siły Uderzeniowe”.

Amerykanie od pewnego czasu byli w stanie odczytywać treść japońskich tajnych depesz wysyłanych z Tokio do ambasady w Waszyngtonie. Chociaż sporo z nich wywnioskowano, nie było ostatecznego potwierdzenia, że Japonia zaatakuje. Mimo tego 27 listopada Harold Stark, szef operacji morskich, wysłał ostrzeżenie do wszystkich dowódców na Pacyfiku zapowiadające, że w najbliższych dniach można spodziewać się agresywnych kroków ze strony wroga. W kolejnej depeszy przestrzegł jednak, by nie podejmować akcji ofensywnych, zanim przeciwnik nie uderzy pierwszy.

Tymczasem wielka flota Yamamoto, dowodzona na morzu przez wiceadmirała Chūichi Nagumę, była już na morzu. Liczyła 33 okręty, a w jej skład wchodziło sześć lotniskowców, dwa pancerniki, dwa ciężkie krążowniki, dziewięć niszczycieli, osiem okrętów podwodnych i liczne statki zaopatrzeniowe w tym tankowce. Okręty podwodne wyszły w morze dużo wcześniej i zmierzały na wody w pobliżu Hawajów. Przenosiły one na swoich pokładach japońską tajną broń nowej generacji – miniaturowe okręty podwodne typu Ko-hyoteki z załogą liczącą 2–5 marynarzy. Miały one wpłynąć w głąb portu wojennego w Pearl Harbor i zaatakować Amerykanów także spod wody.

„Japoński wywiad szacował, że Amerykanie mieli na Pacyfiku łącznie cztery lotniskowce i osiem pancerników, i Yamamoto powiedział wiceadmirałowi Nagumo, że zniszczenie połowy tych sił – dwóch lotniskowców i czterech pancerników – będzie strategicznym sukcesem, który uczyni Amerykanów niezdolnymi do ingerencji na południowym Pacyfiku” – komentuje Craig Symonds.

Ślepy i głuchy wywiad

Zwykle dobrze poinformowany wywiad japoński tym razem trochę się jednak pomylił. W Pearl Harbor były tylko dwa lotniskowce, bo „Yorktown” operował na Atlantyku, a „Saratoga” przechodziła remont w stoczni na zachodnim wybrzeżu. Do tego w reakcji na depeszę Starka 28 listopada wyszedł w morze „Enterprise”, którego wysłano „na przedpole” atolu Wake, oddalonego o ponad 3,5 tysiąca kilometrów od Hawajów. Z kolei 6 grudnia odpłynął „Lexington”, by stanąć na straży atolu Midway – 2 tysiące kilometrów na zachód od Pearl Harbor.

W godzinach poprzedzających atak Amerykanie mieli jeszcze szansę, by zorientować się, że coś się święci. Niszczyciel USS „Ward” dostrzegł jeden z japońskich miniaturowych okrętów podwodnych, który zmierzał w stronę wejścia do portu. „Ward” ostrzelał z działa i obrzucił jednostkę bombami głębinowymi i około godz. 6.45 zatopił ją, a o zdarzeniu poinformował bazę. Tam jednak jakiś twardogłowy sztabowiec uznał, że o okręcie podwodnym w tym rejonie nie może być mowy, a „Ward” zaatakował i zatopił… wieloryba.

fot.National Museum of the U.S. Navy/domena publiczna

Zbombardowane przez Japończyków okręty USS „West Wirginia” i USS „Tennessee”

Amerykanie byli pewni, że Hawaje są za daleko od Japonii, by zostały zaatakowane jako pierwsze. Z tego powodu dyscyplina na okrętach i w porcie była dość luźna, stanu pełnej gotowości nie ogłoszono i w kluczowym dniu tylko trzy samoloty odbywały patrole rozpoznawcze. Ślepy i głuchy był też wywiad marynarki, bo Japończycy przez całą drogę zachowywali ciszę radiową, a nawet najlepsi kryptolodzy nie rozszyfrują depesz, jeżeli nie dostaną ich na biurka. Craig Symonds pisze:

Kiedy admirał Husband Kimmel zapytał swojego oficera wywiadu komandora Edwina Laytona, gdzie znajdują się japońskie lotniskowce, ten musiał przyznać, że nie ma pojęcia. Kimmel spytał z kpiącym zdziwieniem: „Co takiego?! Nie wiesz?”. Potem wypowiedział zdanie, które później było wielokrotnie powtarzane: „Czy chcesz powiedzieć, że mogliby właśnie okrążać Diamond Head, a ty byś o tym nie wiedział?”.

Diamond Head to stożek wulkanu położony około 20 kilometrów od Pearl Harbor, a właśnie po tamtej stronie oceanu, tylko o 275 mil dalej na północ, kryła się w szkwałach i mgłach armada Nagumo – i stamtąd 7 grudnia o poranku nadleciały japońskie samoloty, które urządziły Amerykanom „dzień hańby”.

Czytaj też: Co kryje dno Bałtyku? Największe tragedie morskie II wojny światowej

„Tora, tora, tora”

Japończycy doskonale przygotowali się do ataku. Natarli w niedzielę o poranku, sądząc – bardzo słusznie – że Amerykanie będą o tak wczesnej porze zaspani i skacowani. Przez długie miesiące przed nalotem japońscy piloci ćwiczyli zrzucanie torped na płytkich wodach w zatoce Kagoshima na wyspie Kiusiu. W torpedach zamontowano drewniane stabilizatory, dzięki czemu zanurzały się płyciej i nie grzęzły w dnie, z kolei dla samolotów bombowych przygotowano specjalne ładunki, skonstruowane w oparciu o przeciwpancerne pociski kaliber 406 mm z najcięższych dział okrętowych.

Japończycy wiedzieli też, że ciężkie okręty cumują w „Pearl” parami, zatem zaplanowano że „zewnętrzne” zostaną zaatakowane torpedami, a te cumujące przy nadbrzeżu – bombami z nurkowców i bombowców horyzontalnych.

7 grudnia 1941 roku o godz. 7.53 komandor porucznik Mitsuo Fuchida, dowódca pierwszej fali ataku, przerwał ciszę radiową nadając ustalony wcześniej sygnał „Tora, tora, tora” (Tygrys, tygrys, tygrys), który oznaczał całkowite zaskoczenie przeciwnika. Swoją drogą, trudno się temu zaskoczeniu dziwić, skoro w tym momencie Japonia nie wypowiedziała jeszcze wojny Ameryce, bo miało to nastąpić dopiero o godz. 8 (skąd my to znamy? – przyp. red.). Oddajmy raz jeszcze głos Symondsowi:

Bombowce horyzontalne Kate nadleciały na pułapie trzech i pół tysiąca metrów, podczas gdy samoloty torpedowe, lecąc na wysokości 150 metrów, zatoczyły krąg wokół kotwicowiska, aby zaatakować od południa. Niemal wszyscy Amerykanie, którzy je widzieli, zakładali, że są to ich własne samoloty, które wykonują akrobacje. Wtedy eksplodowały pierwsze bomby. Wśród powszechnego zamieszania pominięto formalne procedury. Na pokładzie „Nevady” przez głośniki okrętowe obwieszczono: „To jest prawdziwy atak lotniczy Japońców, bez jaj!”.

Najpierw trafione zostały pancerniki „Maryland” i „Tennessee”. Trzy ładunki eksplodowały tuż obok „Arizony”. Czwarta trafiła. O godzinie 8.10 bomba, a dokładniej przerobiony pocisk okrętowy kalibru 406 milimetrów, zrzucony z wysokości trzech i pół tysiąca metrów, przebił się przez pokład „Arizony” i dotarł do dziobowego magazynu amunicji, po czym eksplodował.

Na „Arizonę” spadło łącznie siedem bomb, z czego cztery trafiły w pokład. Okręt zatonął w kilka minut, zabierając ze sobą na dno 1177 marynarzy, czyli większość załogi. W tym czasie nieniepokojone przez nikogo samoloty torpedowe zeszły nisko nad wodę i zrzuciły swoje „cygara”. Siedem torped trafiło w USS „California”, a pięć w USS „Oklahoma”. „Nevada”, która miała rozpalone kotły, poniosła kotwicę i usiłowała się wymknąć, ale została trafiona pięcioma bombami i jedną torpedą. Kapitan zdecydował więc o wyrzuceniu okrętu na mieliznę.

Po pierwszej fali nalotu nadeszła jeszcze druga, która miała dokończyć dzieła zniszczenia i dobić uszkodzone okręty. Jednak tym razem Amerykanie byli przygotowani – na czas poderwali w powietrze myśliwce, które zestrzeliły 24 japońskie maszyny.

Mimo wszystko w wyniku ataku cztery pancerniki zatonęły, a 18 okrętów było uszkodzonych. Amerykanie stracili też 188 samolotów, w większości zniszczonych na ziemi. Zginęło 2403 amerykańskich żołnierzy i marynarzy, przede wszystkim z okrętu USS Arizona. 429 ludzi straciła „Oklahoma”, 100 zginęło na pokładzie „Californii” i 106 na „West Wirginii”. Japońskie miniaturowe okręty podwodne, które wdarły się do portu nie osiągnęły żadnych sukcesów, ich torpedy chybiły.

Bilans strat

„Japończycy odnieśli większe zwycięstwo i ponieśli mniejsze straty, niż wyobrażali to sobie nawet ich najbardziej optymistycznie nastawieni planiści. Wcześniejsze szacunki zakładały stratę dwóch własnych lotniskowców – jedną trzecią Kidō Butai. Tymczasem utracono zaledwie dwadzieścia dziewięć samolotów oraz pięć miniaturowych okrętów podwodnych” – tak o wynikach nalotu pisze Craig Symonds. Dodajmy, że Japończycy stracili zaledwie 65 ludzi (pilotów i marynarzy z miniaturowych okrętów podwodnych). Jeden żołnierz dostał się do niewoli.

Ogromne straty amerykańskie i niewielkie japońskie, to oczywiście prawda, ale nie cała. Nie znając pełnego oglądu, wyobrażamy sobie – bo taki fałszywy obraz serwuje nam popkultura – iż atak na Pearl Harbor był dla Ameryki tak potężnym ciosem, że aż się po nim zachwiała. Nic podobnego! Owszem, straty ludzkie były duże, ale straty okrętów i zniszczenia infrastruktury technicznej – minimalne!

fot.National Museum of the U.S. Navy /domena publiczna

W grudniu 1941 roku Amerykanie dali się zaskoczyć Japończykom.

Przede wszystkim japońskie samoloty bombowe i torpedowe nie zastały w bazie najcenniejszych okrętów – lotniskowców, a więc nie mogły ich zniszczyć, ani nawet uszkodzić. Ocalałe lotniskowce zadały im potem liczne straty m.in. w bitwie na Morzu Koralowym czy pod Midway. A już w momencie ataku na Pearl Harbor obie walczące strony zdały sobie sprawę, że w konflikcie toczonym na ogromnych obszarach Pacyfiku samoloty startujące z lotniskowców będą miały większe znaczenie niż najcięższe działa największych okrętów.

Piloci wysłani przez Nagumę popełnili dwa wielkie błędy. Po pierwsze, nie zaatakowali i nie zniszczyli ogromnych zbiorników z paliwem, które znajdowały się w bazie. Po drugie, od ich bomb nie ucierpiały żadne urządzenia portowe, takie jak dźwigi, doki i podnośniki, które już kilka godzin po nalocie pracowały pełną parą, obwieszczając swoim jazgotem przyszłą zgubę Japończykom.

Nagumo, który był dowódcą bojaźliwym i zachowawczym, nie zdecydował się na przeprowadzenie trzeciego nalotu, którego celem miały być właśnie urządzenia portowe. Chociaż miał wszystkie atuty w ręce, nie zachował się adekwatnie do sytuacji na polu bitwy, podwinął ogon i zawrócił do Japonii.

Dla Amerykanów ważną okolicznością był fakt, iż do zatopień doszło w porcie, a nie na pełnym morzu. Dzięki temu większość uszkodzonych okrętów udało się uratować, a trzy: USS „California”, USS „Nevada” i USS „West Virginia”, podniesiono z dna w pierwszej połowie 1942 roku i po remoncie przywrócono do czynnej służby! „Oklahomę” też wydobyto na powierzchnię, ale jej remont uznano za nieopłacalny. „Arizona” została na miejscu, a w 1962 roku jej wrak przekształcono w pomnik. (Gdybyście kiedyś dotarli na Hawaje, warto wiedzieć, że wstęp do USS „Arizona” Memorial jest bezpłatny, a to dlatego, że jest to cmentarz wojenny).

Przebudzenie olbrzyma

Dzień po ataku na Pearl Harbor prezydent Franklin Delano Roosevelt przemówił do Amerykanów takimi słowami: „Wczoraj, 7 grudnia 1941 roku – w dniu hańby – Stany Zjednoczone Ameryki zostały w niesprowokowanym i tchórzliwym ataku z premedytacją zaatakowane przez morskie i lotnicze siły Cesarstwa Japonii. Z żalem zawiadamiam was, że wielu Amerykanów straciło życie. Wobec tego zwracam się do Kongresu, aby ogłosił stan wojny pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Japonią”.

Z kolei admirał Yamamoto, który dobrze znał Amerykanów, bo przez kilka lat studiował w USA, powiedział: „Obawiam się, że wszystko, czego dokonaliśmy, to obudzenie śpiącego olbrzyma i napełnienie go straszliwą determinacją”. W tym wypadku Yamamoto miał rację:

Atak spowodował bowiem, że Stany Zjednoczone, wraz ze swoim olbrzymim potencjałem przemysłowym, w pełni zaangażowały się w konflikt, a także do tego stopnia wzburzył amerykańską opinię publiczną, że uspokoić ją mogło tylko ostateczne zwycięstwo aliantów, które Roosevelt w swoim przemówieniu do Kongresu 8 grudnia nazwał „całkowitym zwycięstwem”.

O potencjale gospodarczym „obudzonego olbrzyma” mówi fakt, że ogółem Amerykanie wyprodukowali do końca wojny 141 lotniskowców (okrętów kluczowych w tej wojnie). Japonia, chociaż bardzo chciała i się starała, zbudowała ich tylko 26, przy czym dla okrętów powstałych w ostatnich latach wojny zabrakło samolotów. Ostateczną „odpłatą” Amerykanów za atak na Pearl Harbor było zrzucenie bomb atomowych na Hiroshimę i Nagasaki.

Bibliografia:

1. C. Symonds, II wojna światowa na morzu. Historia globalna, SIW Znak 2020.
2. J. Lopez (red), II wojna światowa. Infografiki, Wydawnictwo Rebis 2020.
3. Z. Flisowski, Burza nad Pacyfikiem, Bellona 1994.
4. Z. Flisowski, Od Pearl Harbor do Singapuru, Wydawnictwo Poznańskie 1984.