Nieznany testament Kościuszki – polski bohater mógł zapobiec segregacji rasowej w USA

Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej w czasie insurekcji kościuszkowskiej, generał lejtnant wojska Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Jako pierwszy w historii uhonorowany złotym medalem Virtuti Militari, które do dzisiaj uznawane jest za najwyższe polskie odznaczenie wojenne, nadawane za wybitne zasługi bojowe. Słowem – patriota, bohater, prawdziwy mąż stanu, który mógł uchodzić za żywą definicję człowieka doby oświecenia. Bo przymioty ducha łączył ze światem materialnym.

Mąż stanu, człowiek doby oświecenia

Napoleon Bonaparte mówił o nim jako „bohaterze północy”, potężna Katarzyna Wielka powiedziała, że to prawdziwa „Bestia”, a Jules Michelet, francuski pisarz i historyk, scharakteryzował go jako „ostatniego rycerza, ale równocześnie pierwszego Polaka z nowoczesnym zrozumieniem braterstwa i równości”. I wydaje się, że to ostatnie zdanie jest właśnie kluczowe, aby zrozumieć sens tak zwanego testamentu zostawionego przez polskiego bohatera. Zapisano w nim bowiem sformułowania, które mogłyby odmienić los milionów czarnoskórych obywateli USA.

Walka o wolność – naszą i waszą

Kościuszko jest w jednoznaczny sposób kojarzony z walką. A stało się tak dlatego, że dziedzicem niewielkiego majątku rodzinnego został jego starszy brat Józef, stąd też właśnie między innymi Tadeusz postanowił, że swoją przyszłość zwiąże z karierą mundurową. I tak też 18 grudnia 1765 roku, jako dziewiętnastoletni młodzian, wstąpił Kościuszko do Korpusu Kadetów Szkoły Rycerskiej, gdzie kształcił się kompleksowo w historii powszechnej, poznając arkana filozofii, prawa, ekonomii, jak również zasady łaciny, języka polskiego, ale również niemieckiego czy francuskiego.

Tadeusz Kościuszko zdecydowanie wyprzedzał swoją epokę, portret pędzla Karla Gottlieba Schweikarta, domena publiczna

Walkę o wolność definiował nie tylko jednak w formie działań militarnych, ale również poprzez pojęcie odpowiedzialności, troski o współobywateli, a także obowiązek względem obrony ojczyzny. Kościuszko był zresztą doceniany za poglądy, które głosił, jak i czyny, które świadczyły o jego systemie wartości. Dość powiedzieć, że Francuskie Zgromadzenie Prawodawcze w czasie trwania Rewolucji Francuskiej zdecydowało się nadać naszemu bohaterowi honorowe obywatelstwo francuskie jako „obrońcy ludów przeciw despotom”. Kościuszkowska rozgrywka o wolność rozgrywała się zaś na różnych kontynentach.

Amerykańska walka i sen

Ustalmy fakty. Kościuszko po raz pierwszy do Ameryki przybył 24 września 1776 roku, co ciekawe, w niecały miesiąc po ogłoszeniu Deklaracji Niepodległości, gdzie niedługo potem został wyznaczony na stanowiska inżyniera armii amerykańskiej – szczególny rozgłos zyskał za sprawą prac fortyfikacyjnych do amerykańskiego zwycięstwa w bitwie pod Saratogą, a potem również jako konstruktor twierdzy West Point nad rzeką Hudson, co stało się zresztą na życzenie wodza amerykańskiej armii, Jerzego Waszyngtona, który w opinii prezydenta były kluczowymi punktami strategicznymi w kampanii.

Jerzy Waszyngton odznacza Kościuszkę Orderem Cyncynata, pędzla Michała Stachowicza, domena publiczna

Wojskowe talenty, inżynierski zmysł i oświeceniowe umiejętności Kościuszki zostały szybko docenione. W 1783 roku został on awansowany na generała brygady armii amerykańskiej. Z prestiżowym tytułem i honorami wiązały się również konkretne gratyfikacje finansowe. Nasz rodak otrzymał w posiadanie około 250 ha ziemi na własność oraz wysokie premie wypłacane w ramach żołdu – całościowy majątek Kościuszki wyceniany był na mniej więcej 17 tysięcy ówczesnych dolarów. Pieniądze mogły być nie tylko gwarantem pozycji, władzy, ale również szansą na wolność dla zniewolonych obywateli USA.

Majątek za zniesienie niewolnictwa

„Panie Jefferson, proszę pana na wypadek mojej śmierci, aby przeznaczył pan moje pieniądze na uwolnienie tylu czarnych osób, ilu mogłoby mieć zapewnioną edukację i godne życie…” – oto fragment z listu datowanego na 5 maj 1798 roku, który generał Kościuszko zaadresował do swojego przyjaciela, późniejszego prezydenta USA Thomasa Jeffersona. Jedno zdanie, które w dosyć jednoznaczny sposób określa motywacje, ideały i wartości ważne dla polsko-amerykańskiego bohatera.

Trzeba nam też wiedzieć, że w latach 1797–98, kiedy to Tadeusz Kościuszko po raz drugi znalazł się w Stanach Zjednoczonych, jego nazwisko zapisało się już w społecznej świadomości Amerykanów. Nie tylko za sprawą walki o niepodległość jankesów, ale też za sprawą insurekcji kościuszkowskiej.

Kościuszko był najczystszym synem wolności jakiego poznałem (…) i to wolności dla wszystkich, a nie tylko dla nielicznych i bogatych

– tak o swoim przyjacielu mówił Thomas Jefferson, który miał zadbać o wykonanie postanowień z testamentu Kościuszki.

Tadeusz Kościuszko był wrażliwy na ludzką niedolę, obraz pędzla Kazimierza Wojniakowskiego, domena publiczna

Przyszły prezydent USA, który zaszczytny urząd objął dokładnie 4 marca 1801 roku, za określoną w testamencie sumę miał wykupić z niewoli, a następnie zadbać o edukację czarnoskórych mieszkańców USA. Oprócz wykształcenia, każdemu z nich przysługiwałoby prawo do przejęcia po 100 akrów ziemi z odpowiednim uposażeniem – zestawem narzędzi rolnych, jak i bydła. Można powiedzieć, że to ideały zgodne z wartościami oświecenia. Majątek za zniesienie niewolnictwa? Wiadomo, że polityka nie jest czarno-biała.

Niedotrzymana obietnica

Jefferson zwlekał z urzeczywistnieniem ideałów Kościuszki, tłumacząc się podeszłym wiekiem, za którym szło w parze kiepskie zdrowie. Według badaczy, prezydent USA zwyczajnie obawiał się, że tak rewolucyjny ruch doprowadziłby do gwałtownego rozlewu krwi, społecznych napięć, których efektem mogłaby być kolejna wojna domowa. Thomas Jefferson – jako polityk i mąż stanu, wykształcony archeologii oraz architekt – może uchodzić zresztą za reprezentanta wyjątkowo sprzecznych idei.

Tadeusz Kościuszko chciał przeznaczyć swój majątek na uwolnienie i wykształcenie czarnoskórej ludności, Popular Graphic Arts, domena publiczna

Bo choć trzeci w kolejności prezydent USA był prawdopodobnie jednym z największych posiadaczy niewolników Wirginii, to był przeciwnikiem samej idei niewolnictwa. Co więcej, trzeba podkreślić, że jedną z jego pierwszych sugestii – poprawek w legislaturze stanowej była ustawa o zniesieniu niewolnictwa, która jednak nie została przyjęta. Inna sprawa, że Kościuszko, który nigdy więcej nie powrócił do USA, miał też innych krewnych i przyjaciół. Jednym z nich był niejaki Francis Xavier Zeltner, obywatel Szwajcarii, u którego polski bohater mieszkał w jesieni swojego życia. Spadkobiercami była też rodzina naczelnika. Jefferson, mimo że zapewne powodowany dobrymi chęciami, nie otrzymał najłatwiejszej obietnicy do spełnienia.

Jeden za wszystkich, czyli… założenia niewolnictwa i zniesienie kajdan

Wolność, równość, braterstwo. Można się zresztą domyślać, że taki pogląd umacniał się w Kościuszce już w czasie obserwacji życia chłopów pańszczyźnianych w Rzeczpospolitej. Wszak to jemu właśnie przypisuje się pomysł na formowanie jednostek kosynierów, pieszej formacji ochotniczej tworzonej na zasadzie pospolitego ruszenia przede wszystkim z chłopstwa. Ale trzeba też pamiętać, że w zbrojnych działaniach o wolność USA uczestniczyły też liczne oddziały czarnoskórych mundurowych.

Agrippa Hull – czarnoskóry ordynans Kościuszki, autor nieznany, domena publiczna

Szczególny wpływ na przekonania i społeczną wrażliwość Kościuszki wywarł również jego czarny ordynans – w dawnym wojsku żołnierz pełniący stałą służbę przy oficerze – Agrippa Hull, który służył przy nim podczas wojny o niepodległość. Towarzysze broni związani byli ze sobą emocjonalnie, przyjaźnili się, podzielali podobne wartości.

Kościuszko, będąc blisko zwykłych ludzi, był przekonany, że niewolnictwo to idea barbarzyńska, na której zbudowano jednak gospodarczą potęgę przyszłego imperium Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.

Testament zrealizowany symbolicznie

W USA ostateczne zniesienie niewolnictwa nastąpiło to na skutek wojny secesyjnej, a dokładnie przyjęcia przez Kongres 13. poprawki do konstytucji USA znoszącej niewolnictwo w 1865 roku. Interesujące jest to, że po wojnie secesyjnej jednym z najbardziej aktywnych członków radykalnych polityków działającej w tej sprawie był niejaki Thaddeus Stevens, który imię otrzymał na cześć polskiego bohatera. Można zatem przyjąć, że symboliczny testament został ostatecznie zrealizowany. Realne pieniądze zostały zaś przekazane krewnym Kościuszki, co postanowił sąd USA, który nie potrafił rozstrzygnąć, kto ostatecznie miałby zająć się przekazaniem materialnych dóbr.

Pomnik Kościuszki w Chicago, fot. Diego Delso, delso.photo, License CC-BY-SA 4.0

Nazwisko Kościuszki słusznie kojarzymy z walką o wolność, polską racją stanu, patriotyzmem. Od imienia bohatera wzięła się nazwa miasta w stanie Missisipi, od nazwiska hrabstwo w stanie Indiana. Góra Kościuszki to z kolei najwyższy szczyt Australii. Warto jednak pamiętać, że Tadeusz Kościuszki był nie tylko wojownikiem, ale również politykiem, którego postanowienia z testamentu okazują się niezwykle cenne, wartościowe. Kto wie, jak potoczyłaby się przyszłość, gdyby idee z nieznanego testamentu Kościuszki zostały urzeczywistnione.

Bibliografia:

1. A. Strozynski, Kościuszko. Książę chłopów, W.A.B. 2011,
2. G. B. Nash, G. R. Gao Hodges, Przyjaciele Wolności. Tadeusz Kościuszko, Thomas Jefferson, Agrippa Hull, Świat Książki 2011,
3. J. Wesołowski, Kościuszko. Bohater dwóch kontynentów, Biały Kruk 2017
4. T. Jefferson, T. Kościuszko, Korespondencja 1798-1817, Państwowy Instytut Wydawniczy 1976