Skąd wziął się kler?

Wyodrębnianie się kleru jako osobnej grupy w Kościele i społeczeństwie trwało długo. Początkowo starsi i zarządcy nie byli jedynymi, którzy mogli sprawować powoli rozwijający się kult wspólnot chrześcijańskich. Eucharystię, ich podstawowy rytuał, celebrowała cała wspólnota, a nie jej przywódcy. Sytuacja zmieniła się dopiero w toku II wieku.

Warto zwrócić uwagę, co z tego wynika dla dyskusji o tym, czy kobiety mogły być kapłankami w pierwszych gminach chrześcijańskich. Na tak postawione pytania bez wahania odpowiedzieć trzeba: nie, nie mogły. Ale na pytanie o to, czy kapłanami mogli być wówczas mężczyźni, odpowiedź brzmi identycznie. Chrześcijańskich kapłanów żadnej płci po prostu jeszcze nie było. Proces, w którym starsi i prezbiterzy stali się kapłanami, miejsce zgromadzeń – świątynią, a stojący w nim stół – ołtarzem, będzie trwał kilka wieków.

Pojawienie się kleros

W połowie II wieku widać jednak jego początki: zarówno jednoosobowe kierownictwo gminą, jak i monopolizowanie kultu przez biskupa i prezbiterów są już wówczas faktem. Zarazem jednak są to zjawiska wyraźnie nowe, budzące dyskusje. […] Z czego mogło wynikać odejście od kolegialności? Możliwe, że była to próba poradzenia sobie ze sporami wewnątrz gmin, w których ścierały się różne koncepcje doktrynalne: proces formowania się teologii chrześcijańskiej był jeszcze w powijakach i nawet tak podstawowe kwestie jak to, czy Chrystus był Bogiem lub – odwrotnie – czy był człowiekiem, były dalekie od rozwiązania. Jednoosobowe kierownictwo wspólnoty sprzyjało nadaniu jej spójności doktrynalnej.

fot.Ottavio Leoni /CC0

Proces wyłaniania się kleru trwał kilka wieków.

[…] Na początku III wieku w literaturze chrześcijańskiej pojawił się termin stanowiący zbiorcze określenie biskupów, prezbiterów, diakonów, a z czasem i innych członków rozbudowującej się hierarchii kościelnej. Tym terminem jest kleros. […] Wkrótce w odniesieniu do tych jej członków, którzy bezpośrednio zajmowali się sprawowaniem eucharystii, zacznie być używany także termin „kapłani” (po grecku hiereis, po łacinie sacerdotes). […] W III wieku zasadniczo jest już jasne, że biskupi i prezbiterzy, przy udziale diakonów, mają wyłączność na sprawowanie podstawowych form kultu.

Kapłani z żonami i świeckimi zawodami

Kontrola nad kultem początkowo nie oznaczała jednak wcale, że członkowie kleru poza spotkaniami wspólnoty odróżniali się od jej innych członków. W epoce przedkonstantyńskiej, a nawet dłużej, mieli oni normalne rodziny, nie ubierali się w szczególny sposób, mieszkali jak inni ludzie. Zajęcia kościelne nie zabierały większości z nich więcej niż kilka godzin tygodniowo. Wspólnota udzielała im pewnego wsparcia finansowego, ale stanowiło ono raczej wymierny wyraz szacunku dla ich pozycji niż istotne źródło dochodu. Ci spośród członków kleru, którzy nie pochodzili z bogatych rodzin, musieli pracować na swoje utrzymanie, wykonując zawody świeckie. Nie wyróżniali się też szczególnym statusem prawnym.

W ciągu IV wieku ich pozycja ulegnie jednak zasadniczej zmianie.

Czytaj też: Dla pierwszych chrześcijan Jezus był Mesjaszem, ale niekoniecznie Bogiem

Duchowni zwolnieni z prac społecznych

Jak wiemy, właśnie w IV wieku dochodzi do przełomu konstantyńskiego, który zmienił pozycję kleru w społeczeństwie, i to nie tylko dlatego, że cesarz uznał jego członków za kapłanów legalnej religii. Nadał im także prawa, które zaczęły odróżniać ich od innych chrześcijan, a były wzorowane na tych, które przysługiwały kapłanom tradycyjnych kultów.

Duchowni zostali zwolnieni z tak zwanych brudnych powinności, czyli z udziału w pracach na rzecz państwa, takich jak utrzymanie dróg czy remont murów miejskich. Nie podlegali też podatkowi płaconemu przez rzemieślników i kupców, co było ważne dla duchownych uprawiających różnego rodzaju zawody świeckie. Wyłączono ich również z obowiązkowego dla osób o odpowiednim statusie majątkowym członkostwa w radach miejskich. Brzmi to jak upośledzenie, w istocie było jednak przywilejem. Członkostwo w tych ciałach łączyło się bowiem z osobistą odpowiedzialnością finansową za zobowiązania podatkowe miasta.

Tekst jest fragmentem książki prof. Roberta Wiśniewskiego „Chrześcijanie pierwszych wieków. Tom I: Wierni, biskupi, eremici”, Wydawnictwo RN 2025.

Duchowni otrzymali w końcu pewne przywileje sądownicze: sąd biskupi stał się alternatywną drogą postępowania w procesach cywilnych, a członków kleru wyłączono z jurysdykcji świeckiej – duchowni mieli odtąd sądzić się sami. […] W przypadku członków niższego personelu kościelnego, na przykład lektorów, fossores (grabarzy), czy parabalani (pielęgniarzy), ich przynależność do kleru była debatowana, a aparat państwowy starał się ją ograniczyć. Zasadniczo jednak duchowieństwo zaczęło stanowić grupę prawnie i podatkowo wyraźnie wyodrębnioną.

Czytaj też: Kiedy duchowni mogli… – czyli krótka historia celibatu

Wszyscy chętni do kleru

Te przywileje nagle sprawiły, że kariera duchowna stała się o wiele atrakcyjniejsza niż dotychczas. Szczególnie ważne było zwolnienie kleru z członkostwa w radach miejskich, którego konsekwencje bardzo szybko zaczęły budzić niepokój państwa. Już Konstantyn Wielki, który sam wydał ten przywilej, zaczął nawoływać, by nie mnożyć ponad miarę członków kleru – członkowie elit miejskich ewidentnie z entuzjazmem wchodzili w jego szeregi.

Kolejni cesarze precyzowali, że zwolnienie dostępne jest tylko dla tych, którzy wraz z członkostwem w radach zrzekli się również majątku. Powtarzane co kilka lat surowe wezwania, by ci, którzy nie spełnili tego kryterium, porzucili stan duchowny, świadczą jednak, że zakazy były nieskuteczne, zwłaszcza że kolejne prawa kończyły się sformułowaniami, które można sprowadzić do formuły: „No dobrze, ci, którzy już weszli do kleru, niech w nim zostaną, ale teraz to już na serio…”. […]

fot.Cristoforo Roncalli /domena publiczna

Już Konstantyn Wielki zaczął nawoływać, by nie mnożyć ponad miarę członków kleru.

Niektórzy duchowni byli ludźmi stosunkowo zamożnymi, większość z nich jednak, o ile obowiązki nakazywały im porzucić świecki zawód, musiała utrzymać się ze swojej pracy na rzecz Kościoła. Źródeł wynagrodzenia z tym związanego było kilka.

„Co łaska”, czyli ile?

Po pierwsze, już we wczesnych gminach chrześcijańskich, długo przed profesjonalizacją kleru, na niedzielne zgromadzenie wspólnoty przynoszono dary, raczej w naturze niż pieniądzach, które następnie rozdzielano według ustalonej proporcji między członków kleru. Chociaż ich znaczenie było w dużej mierze symboliczne (podkreślały status tych, którzy otrzymywali ich ściśle powiązaną z funkcją część), to jednak dary stanowiły też uzupełnienie dochodów pozakościelnych.

Drugim źródłem było stypendium wypłacane przez biskupa: miesięcznie lub rocznie. Początkowo również ono pochodziło z pieniędzy podarowanych Kościołowi, ale od czasów Konstantyna ważnym, a z czasem podstawowym źródłem dochodów kościelnych stawała się ziemia. Biskupi walczyli o to, żeby wszystkie majątki przekazane Kościołowi na terytorium diecezji traktowano jako własność biskupstwa, nie zaś jego poszczególnych kościołów. Chodziło tu nie tyle (a w każdym razie nie tylko) o większą swobodę w zarządzaniu finansami, ile o niedawanie lokalnym prezbiterom, zwłaszcza zarządzającym wiejskimi kościołami z dala od stolicy diecezji, zbyt dużej swobody finansowej. […]

fot. Pier Francesco Sacchi/domena publiczna

Ostatnie kościelne źródło utrzymania członków kleru stanowiły opłaty albo ofiary składane za różnego rodzaju czynności kultowe.

Ostatnie kościelne źródło utrzymania członków kleru stanowiły opłaty albo ofiary składane za różnego rodzaju czynności kultowe. Sprawa była delikatna. Z jednej strony bowiem raz za razem pojawiało się ostrzeżenie przed kupczeniem świętościami: to, co zostało darmo otrzymane, ma być darmo dawane. Co więcej, istniała obawa, że ubodzy rodzice będą zwlekać z chrztem dzieci, wystawiając na niebezpieczeństwo ich dusze. Liczne kanony podkreślały więc, że nie wolno od ludzi żądać pieniędzy za udzielenie sakramentu: „Nie można zamieniać chrzcielnicy w ladę sklepową!”, mówi na przykład czwartowieczny synod w Elwirze.

Wiele z kanonów jednak dodaje, że wolno przyjąć to, co ludzie ofiarują z własnej woli. Rzadko zapewne nie ofiarowali nic. Presja społeczna, wstyd z powodu ubóstwa, skrępowanie wobec lokalnego duchownego, który przez słowa „co łaska” niekoniecznie rozumiał to samo co jego wierni – to wszystko sprawiało, że ludzie składali ofiary, prawdopodobnie nierzadko ponad własne możliwości. Zwyczaje i osobiste doświadczenia były zapewne tak różne, jak różne są dzisiaj.

Źródło:

Tekst jest fragmentem książki prof. Roberta Wiśniewskiego „Chrześcijanie pierwszych wieków. Tom I: Wierni, biskupi, eremici”, Wydawnictwo RN 2025.

Il. otwierająca tekst: Giuseppe Molteni /domena publiczna