Sennacheryb – ojciec tyranów

Za jego panowania asyryjskie wojska zrównały z ziemią miasto Babilon i podporządkowały sobie państwo babilońskie. Sennacheryb, jeden z twórców potęgi imperium Asyrii, podbił też Królestwo Judy, co uważa się za pierwszy w dziejach światowy konflikt. Imię tego władcy aż do czasów nowożytnych było symbolem tyranii. Za swą politykę zapłacił jednak straszliwą cenę: został zamordowany przez własnych synów.

Pierwsza „wojna światowa” starożytności

Sennacheryb objął władzę w państwie w 705 roku p.n.e. w wieku ok. 35–40 lat. Nowy władca nie zamierzał zasypiać gruszek w popiele. Po  śmierci ojca przeniósł stolicę kraju z Dur-Szarrukin do Niniwy i rozpoczął gigantyczną rozbudowę tego miasta, czyniąc je najpotężniejszym ośrodkiem miejskim swoich czasów. Asyria była już wówczas niekwestionowaną potęgą świata starożytnego. Jej wpływy rozciągały się daleko poza rdzennie asyryjski obszar górnej Mezopotamii. Sargon II serią zwycięskich wypraw podporządkował sobie także tereny leżące w granicach dzisiejszego Izraela, Syrii, Turcji, Armenii oraz Iranu.

fot.Timo Roller/CC BY 3.0

Król Sennacheryb – przez stulecia jego imię było synonimem tyranii.

W czasach Sennacheryba świetnie wyszkolona armia asyryjska nie dotarła jeszcze co prawda do kraju faraonów, ale doszło do pierwszej poważnej konfrontacji tych dwóch potęg. Sennacheryb ruszył na wyprawę wojenną przeciw Królestwu Judy już w czwartym roku swojego panowania. Państwem Judy rządził wtedy król Ezechiasz. Eckart Frahm relacjonuje:

Atak Senacheriba na Judę w 701 roku p.n.e. można pod pewnymi względami nazwać pierwszym „wydarzeniem światowym”. Obok Asyryjczyków i Judejczyków dotyczył także Egipcjan, Nubijczyków, Fenicjan, Filistynów, królestw Transjordanii, a być może nawet Babilończyków i Arabów. Został opisany w źródłach asyryjskich, w kilku księgach Biblii oraz w pracach Herodota. Ale najważniejszym powodem, dla którego warto szczegółowo zastanowić się nad kampanią 701 roku p.n.e., jest to, że miała ona ogromny wpływ na późniejszą reputację Asyrii.

Czytaj też: Pierwsze imperium w dziejach zostało zbudowane na okrucieństwie, agresji i… przymusowych przesiedleniach

Walka psychologiczna

Przebieg kampanii przeciwko Judzie jest dla historyków zagadką. Opisy wojny są w źródłach skrajnie różne. Według relacji biblijnej potężny asyryjski Sennacheryb, który po drodze pod mury Jerozolimy zniszczył lub wymusił uległość aż 46 miast judzkich, zamordował i wziął w niewolę tysiące ludzi. Ostatecznie jednak poniósł klęskę. Z kolei przekazy asyryjskie twierdzą coś zupełnie odwrotnego.

Przed zjawieniem się Asyryjczyków pod murami Jerozolimy król Judy Ezechiasz gorączkowo szukał sprzymierzeńców. I udało mu się: po jego stronie stanął kraj kuszyckich faraonów. W tym momencie konflikt przybrał „światowy” charakter. Sennacheryb po dotarciu pod Jerozolimę wysłał do przeciwników swego przedstawiciela. Rabszakeh przekazał im złowróżbny komunikat: nadeszły ostatnie dni Jerozolimy jako stolicy niepodległego państwa. Jeśli Ezechiasz myśli, że może polegać na Egipcie, popełnia poważny błąd. A jeśli ma nadzieję na boską odsiecz, to… także jest w błędzie.

Tekst powstał w oparciu o książkę Eckharta Frahma „Asyria. Powstanie i upadek pierwszego imperium w historii świata”, Dom Wydawniczy Rebis, 2025.

Następnie wysłannik asyryjskiego króla zwrócił się wprost do mieszkańców Jerozolimy i przemówił w ich języku, obiecując, że jeżeli się poddadzą, być może zostaną przesiedleni, ale nie spotka ich nic złego: „Bo tak mówi król asyryjski: Zawrzyjcie ze mną pokój i mnie się poddajcie! A będziecie jedli owoce ze swej winorośli i ze swego drzewa figowego i będziecie pili wodę każdy ze swej cysterny, aż przyjdę zabrać was do kraju, który jest podobny do waszego – kraju zboża i moszczu, kraju chleba i winnic, kraju oliwy i miodu, abyście żyli, a nie umarli”.

Mowa Sennacheryba, którą przekazał posłaniec, zawierała zarówno wątki gry psychologicznej, jak i bluźnierstwa. Podważała siłę sojuszników Judy i samego Boga Izraelitów, a jednocześnie kusiła oblężony lud do złożenia broni.

Próba sił potęg

Jeszcze zanim do tego doszło, Asyryjczycy starli się z siłami Egiptu i jego sojuszników. Do bitwy doszło w Elteke niedaleko miasta Aszdod, które za czasów Sargona II stało się stolicą najdalej na południe wysuniętej prowincji Asyrii. Źródła nie precyzują, kto wygrał tę konfrontację. Według Herodota zwycięzcami mieli być Egipcjanie, jednak wersja, którą przedstawia, brzmi po prostu bajkowo:

(…) armia Senacheriba, „króla Arabów i Asyryjczyków”, rozbiła obóz w Peluzjum we wschodniej delcie Nilu i tam została zaatakowana nocą przez wielką liczbę myszy polnych. Myszy z zapałem przegryzały cięciwy luków i uchwyty tarcz i tym sposobem egipski król, którego Herodot nazywa Sethosem, odniósł następnego dnia łatwe zwycięstwo nad niedozbrojonymi Asyryjczykami.

Biblia nie podaje, kto zwyciężył, ale z całą pewnością nie mogło dojść do klęski Asyryjczyków, skoro cały czas kontynuowali kampanię i pacyfikowali kolejne ludy na obszarze dzisiejszego Izraela i państw ościennych. Frahm podkreśla:

Senacherib opisuje swoje działania przeciwko Judzie jako wielki sukces. Zaczyna od stwierdzenia, że „otoczył i zdobył 46 ufortyfikowanych miast Ezechiasza i mniejszych osad w ich okolicy”. Miał korzystać przy tym z machin oblężniczych, usypanych ramp i z wyłomów uczynionych w murach miast. Biblia potwierdza jego słowa jednoznacznie: „W czternastym roku panowania króla Ezechiasza Senacherib, król asyryjski, najechał wszystkie warowne miasta judzkie i zdobył je”.

Centrum dowodzenia armii asyryjskiej podczas kampanii w Lewancie było miasto Lakisz. Żeby je podbić, Asyryjczycy zbudowali potężną rampę oblężniczą, usypaną z kamieni o wadze 19 tysięcy ton. Jednak mimo tak spektakularnego sukcesu król Asyrii nie zdobył wówczas Jerozolimy. Dlaczego?

Czytaj też: Burzyli miasta, gwałcili i torturowali. Ten wojowniczy lud był postrachem starożytnego świata

Boska interwencja czy zaraza?

Jeśli wierzyć asyryjskim przekazom, podczas całej kampanii Juda poniosła znaczne straty terytorialne i w ludności. Przesiedlonych miało zostać aż 200 tysięcy ludzi. Biblia przyznaje też, że Ezechiasz się poddał i sam prosił o pokój. Jednak ostatecznie pod murami Jerozolimy miał nastąpić cud, który ocalił miasto. Groźnego najeźdźcę miał pokonać sam Bóg, który za pośrednictwem proroka Izajasza zwrócił się do Ezechiasza: „Nie bój się słów, które usłyszałeś, a którymi pachołcy króla asyryjskiego Mi bluźnili. Oto ja spowoduję w nim takie usposobienie, że na wiadomość, którą usłyszy, wróci do swego kraju, i sprawię, że w swoim kraju padnie od miecza”.

Szybko spełnił obietnicę: „Tejże samej nocy wyszedł Anioł Pański i pobił w obozie Asyryjczyków sto osiemdziesiąt pięć tysięcy ludzi. Rano, kiedy wstali, oto ci wszyscy byli martwymi ciałami, król asyryjski, zwinął więc obóz i odszedł. Wrócił się i pozostał w Niniwie”.

fot. Gustave Doré/domena publiczna

XIX-wieczny drzeworyt przedstawiający biblijny przekaz o aniele niszczącym armię Sennacheryba.

Część historyków rzeczywiście skłania się ku temu, że od zdobycia miasta mogły odwieść Sennacheryba jakieś niespodziewane okoliczności, np. epidemia, która zaatakowała żołnierzy. Hipotezę epidemiczną zdają się potwierdzać fantastyczne opowieści Herodota – mogło chodzić o patogeny przenoszone przez gryzonie. Niektórzy badacze uważają jednak, że wielki król asyryjski zrezygnował z oblegania Jerozolimy właśnie przez Egipcjan, którzy mieli zwyciężyć, a przynajmniej nastraszyć Asyryjczyków w bitwie pod Elteke. Z kolei według Frahma najlepszym wytłumaczeniem odwrotu Sennacheryba jest to, że król po prostu zrobił analizę zysków i strat i uznał, że lepiej będzie uczynić z Ezechiasza asyryjskiego wasala.

Krwawa zemsta

Litości, którą wykazał wobec Judy, władca Asyrii nie miał dla Babilonii. Choć oba państwa miały bardzo wiele wspólnego na płaszczyźnie kulturowej, religijnej i cywilizacyjnej i razem tworzyły Mezopotamię, stosunki między nimi były bardzo napięte.

Władcy z okresu złotego wieku Asyrii różnie podchodzili do Babilonii. Wielu z nich nie sięgało po środki ostateczne dla zgniecenia oporu. Królowie asyryjscy uczestniczyli też w tamtejszych świętach religijnych. Sennacheryb zszedł jednak z tej drogi. Zamiast pojednawczych gestów oraz darów dla Marduka i innych bóstw babilońskich, przy pierwszej misji pacyfikacyjnej wywiózł wszystkie kosztowności, armię eunuchów i nałożnice z dworu lokalnego władcy, którego przepędził. Na tronie osadził swego syna – Aszur-nadin-szumiego.

Kilka lat później w Babilonii zawiązał się spisek pod wodzą wróżbity, niejakiego Aplaja. Doszło do zamachu stanu. Syn Sennacheryba został obalony i wydany Elamitom, którzy torturowali go i zabili. Jego śmierć zaogniła konflikt między Asyryjczykami a Babilończykami. Kara, jaką asyryjski król postanowił wymierzyć buntownikom, była okrutna. Frahm pisze:

(…) wojska asyryjskie spotkały się z połączonymi siłami babilońsko-elamickimi w pobliżu miasta Nippur (…). Doszło do bitwy i Asyryjczycy wyszli z niej zwycięsko. W odwecie za zamordowanie Aszur-nadin-szumiego zabili jednego z synów elamickiego króla Halluszu-Inszuszinaka.

Nergal-uszezib [nowy władca Babilonii – przyp. red.], który spadł z konia w połowie bitwy, został schwytany i przywieziony do Niniwy. Czekał go tam ponury los. Senacherib kazał przykuć go łańcuchami przy bramie prowadzącej do cytadeli, za towarzystwo przydając mu dzikiego niedźwiedzia, również w łańcuchach. Zwierzę niespiesznie pożarło jeńca.

Czytaj też: W Asyrii na dzieci i ich matki czyhały drapieżne demony… Jak wyglądało życie rodzinne w „imperium okrucieństwa”?

Burzyciel Babilonu

Nie był to kres, a dopiero początek krwawej konfrontacji, która poskutkowała zrównaniem Babilonu (stolicy Babilonii) z ziemią. W 691 roku p.n.e. wielka armia złożona z Babilończyków i ich sojuszników ruszyła na północ wzdłuż Tygrysu, próbując zapewne przedostać się w głąb państwa asyryjskiego. Jednak siły koalicji nie dotarły do celu. Wojska Sennacheryba zastąpiły im drogę w pobliżu Halule, niedaleko współczesnej Samarry. Starcie skończyło się miażdżącym zwycięstwem Asyrii, a król postanowił na dobre rozprawić się z krnąbrnym sąsiadem. Latem następnego roku jego żołnierze stanęli pod murami Babilonu.

fot.Osama Shukir Muhammed Amin FRCP(Glasg)/CC BY-SA 4.0

Asyryjscy żołnierze niosący głowy swoich wrogów.

„Mieszkańcy Babilonu bronili się rozpaczliwie, świadomi, jaki los chce zgotować im Senacherib. Wytrwali piętnaście miesięcy, w podłych warunkach” – opisuje Frahm. Późną jesienią 689 roku p.n.e. Asyryjczycy ostatecznie zajęli miasto. To, co działo się później w Babilonie, można nazwać jedynie bezprecedensową rzezią. Sennacheryb chwalił się:

Ludzi (Babilonu), młodych i starych, nie oszczędzałem. Wypełniłem kwartały miasta ich zwłokami. (…) Zniszczyłem, zdewastowałem i spaliłem miasto i jego zabudowania. Usunąłem cegły i ziemię z muru wewnętrznego i zewnętrznego, świątyń i zigguratu, i wrzuciłem je do rzeki Arahtu. Przekopałem kanały w głąb miasta, powodując zniszczenia większe niż te, które poczynił potop. Aby w przyszłości miejsca tego miasta i jego świątyń nie dało się już rozpoznać, rozpuściłem je w wodzie i unicestwiłem, czyniąc z nich łąkę.

Babilon zmienił się w morze ruin. Po pacyfikacji sąsiada Sennacheryb podjął też bezprecedensową akcję propagandową, mającą wymazać babilońską tradycję ze świadomości ludzi. Nakazał modyfikować święte teksty i kopiować elementy tradycji, wystroju i obrzędów babilońskich tak, by nadać im asyryjski charakter. Nie udało mu się jednak zniszczyć pamięci po Babilonie, a jego syn – następca tronu – Asarhadon rozkazał… odbudować miasto.

Królobójstwo

Osiem lat po zniszczeniu Babilonu Sennacheryb został zamordowany, najprawdopodobniej przez własnych synów. Wszystko dlatego, że – wbrew przyjętemu zwyczajowi – zdecydował się powierzyć władzę nie najstarszemu Urdu-Mullissiemu, ale młodszemu z synów Asarhaddonowi. „Biblia wspomina, że drugi syn Senacheriba, Szarezer (asyryjski Szarru-usur), był również zamieszany w zabójstwo” – pisze Frahm. Spiskowcy nie zdołali jednak przejąć władzy. Podczas zamętu po zamachu stanu do gry wkroczył Asarhaddon i to on ostatecznie – zgodnie z wolą ojca – zasiadł na asyryjskim tronie.

fot.Théodore De Bry – Utpictura/domena publiczna

Osiem lat po zniszczeniu Babilonu Sennacheryb został zamordowany.

Imię Sennacheryba przetrwało bardzo długo. Wymienione w Biblii dotrwało aż do czasów nowożytnych, stając się synonimem tyranii. O „senacherybach” pisał m.in. Lord Byron. Ponura reputacja jednego z twórców potęgi Asyrii była jednak zdecydowanie na wyrost. Sennacheryb nie różnił się wcale od innych władców swoich czasów. Poza tym okazał łaskę Jerozolimie. Tej łaski nie dostali ci, którzy kilkadziesiąt lat po jego śmierci doprowadzili Asyrię do upadku. Chaldejskie państwo nowobabilońskie, powstałe na asyryjskich gruzach szybko zwróciło się przeciwko Judzie, a król Nabuchodonozor II najechał, zdobył i zniszczył Jerozolimę.

Polecamy video: Çatalhöyük – starożytne miasto bez ulic

Źródło:

Tekst powstał w oparciu o książkę Eckharta Frahma „Asyria. Powstanie i upadek pierwszego imperium w historii świata”, Dom Wydawniczy Rebis, 2025.