Niemiecka inwazja na Holandię

Jak stwierdziła moja matka, naziści pojawili się jak „grom z jasnego nieba”. Utrzymywali, że mają wyłącznie dobre zamiary, że przyszli nas bronić – nas, czyli swoich aryjskich kuzynów i „bliskich krewnych”.  W rzeczywistości jednak dzięki napaści na Holandię zamierzali obejść francuską linię Maginota i zapobiec zbudowaniu przez aliantów przyczółku nad Morzem Północnym, z którego ci mogliby w końcu zaatakować Rzeszę. Hitler oszacował, że nie zdoła wygrać bitwy o Europę bez zajęcia Niderlandów.

Naziści są wszędzie

W dniu inwazji królowa Holandii Wilhelmina – którą Anne Frank uwielbiała i której portret szybko powiesiła nad łóżkiem w Tajnej Kryjówce – wygłosiła przemówienie radiowe. Nakłaniała w nim do zachowania spokoju i porządku. Kto by jednak zdołał zachować spokój i porządek przy nieustannym wyciu syren, przy rojach bombowców Stuka i Heinkel miotających nad głowami piekielny ogień?

Dało się słyszeć eksplozje na lotnisku Schiphol i doniesienia o niemieckich spadochroniarzach, przebranych za oficerów armii holenderskiej lub zwykłych rolników, lądujących na polach tulipanów albo miejskich placach. Nagle zdawało się, że naziści są wszędzie. Czołgi i artyleria szybko przekroczyły granicę i gnały w stronę morza. Luftwaffe w okamgnieniu obróciła rotterdamską starówkę w płonące zgliszcza.

fot.Bundesarchiv, Bild 146-1981-064-18A / CC-BY-SA 3.0

Niemieckie oddziały wkraczają do Maastricht, 10 maja 1940 r.

Po zaledwie pięciu dniach blitzkriegu nastąpił koniec. Niemcy dzięki swej miażdżącej przewadze i dużej prędkości złamali holenderską armię pomimo kilku jej bohaterskich prób stawienia oporu.

„Wierzcie w przyszłość”

Kapitulacja oznaczała okupację. Holendrzy starali się, by w ręce zwycięzców wpadło jak najmniej łupów. Podpalili magazyny ropy naftowej wokół portu w Amsterdamie i posłali w niebo olbrzymie słupy czarnego dymu. I zadbali o bezpieczeństwo swoich skarbów: najważniejsze dzieła Rembrandta zostały ewakuowane z Rijksmuseum, a najcenniejsze kamienie z amsterdamskiej dzielnicy diamentów znalazły bezpieczne kryjówki. Sto czterdzieści tysięcy żydowskich mieszkańców Holandii pozostawiono jednak samym sobie.

Gdy głównodowodzący holenderskich sił zbrojnych ogłaszał kapitulację, powiedział swoim rodakom, że nie miał wyboru, że uznanie porażki nie tylko „zapobiegnie dalszemu rozlewowi krwi”, lecz także powstrzyma „zagładę”. Ale co z zagładą, którą ta decyzja u ł a t w i ł a? – Mogę powiedzieć tylko jedno – dodał. – Wierzcie w przyszłość.

Tekst stanowi fragment książki Jeroena De Bruyna i Joopa van Wijka-Voskuijla „Ukrywałam Anne Frank. Wszystkie tajemnice Elisabeth” (Znak Horyzont, 2024).

Królowa przynajmniej zachowała się na tyle przyzwoicie, że poleciła poddanym, by „pomyśleli o swoich rodakach pochodzenia żydowskiego” – po czym 13 maja na pokładzie brytyjskiego niszczyciela opuściła Holandię. Tysiące Żydów, na wieść, że w porcie IJmuiden cumują statki, które mają wypłynąć do Anglii, próbowały pójść w ślady władczyni i uciec. Statki były jednak pełne, a port – obstawiony, by zapobiec zamieszkom. Nie pozostało nic innego, jak wrócić do domu.

Czytaj też: Życie po Auschwitz. Wstrząsająca relacja przyrodniej siostry Anne Frank

Szaleńcy i tchórze

W całym Amsterdamie w ciepłym wiosennym powietrzu z kominów unosiły się kłęby dymu, gdy ludzie w pośpiechu palili w piecach antyfaszystowskie czasopisma i książki żydowskich autorów. Większość holenderskich Żydów myślała, że ten dzień nigdy nie nadejdzie. Większość naprawdę wierzyła, że Hitler uszanuje neutralność Holandii, i wyśmiewała NSB (Holenderski Ruch Narodowosocjalistyczny – przyp. tłum.) – miejscową wersję partii nazistowskiej, która mimo prowokacyjnego gardłowania otrzymała w ostatnich wyborach krajowych jedynie cztery procent głosów.

Aż do samej inwazji holenderscy Żydzi przeważnie uważali tych, którzy postanowili uciec, za panikarzy, w dodatku pozbawionych patriotycznych uczuć. Jedna z osób ocalałych z holenderskiego Holokaustu wspominała, że gdy w 1938 roku pewien żydowski prawnik z Amsterdamu, niejaki pan Gans, zdecydował się na wyemigrowanie wraz z rodziną do Stanów Zjednoczonych, czego powodem był klimat polityczny w Europie, jego znajomi uznali go za „tyleż szaleńca, co tchórza”.

– Jesteśmy Holendrami – mówili. – I zostaniemy w Holandii. Wielu z nich pożałowało swojej decyzji o pozostaniu w kraju.

Pierwsze ofiary kapitulacji

Dla niektórych poczucie, że w powietrzu wisi niebezpieczeństwo, okazało się nie do udźwignięcia. Według szacunków sto pięćdziesiąt osób w Amsterdamie, w większości Żydów, popełniło samobójstwo w bezpośrednim następstwie kapitulacji – nie chciało czekać, aż się przekonają, co przyniosą ze sobą naziści.

W kilku przypadkach całe rodziny zażyły truciznę albo pozamykały okna i odkręciły gaz. Rankiem 15 maja, o dziesiątej, Jacob van Gelderen, żydowski ekonomista i wiceprzewodniczący Partii Socjaldemokratycznej, został znaleziony w swoim domu w Hadze – leżał w łóżku z żoną i dwojgiem dorosłych dzieci. Żadne z nich nie oddychało.

fot.Heinrich Hoffmann/CC0

Niemieckie czołgi wjeżdżające do Holandii.

Ottonowi Frankowi nawet przez myśl nie przeszło, by podejmować takie nierozważne kroki. Wierzył, że znajdzie jakieś wyjście dla swojej rodziny, i starał się ukryć najbardziej przerażające ewentualności przed swoimi dwiema córeczkami. W przeciwieństwie do wielu holenderskich Żydów miał jednak pełną świadomość, do czego są zdolni naziści. Przecież właśnie z ich powodu w 1933 roku uciekł z Niemiec do neutralnej Holandii. Gdy jego nowa ojczyzna znalazła się pod okupacją, Otto zaczął się zastanawiać, czy nie mógłby powtórzyć tego zabiegu.

Starał się o uzyskanie wiz amerykańskiej i kubańskiej. Ale wszystkie drogi wyjazdu były zamknięte. Tym razem nawet pieniądze i kontakty zdawały się niewystarczające. Krewni z Wielkiej Brytanii wcześniej błagali go, by przysłał do nich dziewczynki i pozwolił im z nimi zamieszkać. Teraz jednak niemieckie bomby co noc siały spustoszenie w Londynie i innych angielskich miastach, a Otto nie mógł znieść myśli o rozdzieleniu rodziny. Wierzył, że cokolwiek się wydarzy, pozostaną bezpieczniejsi, jeśli będą się trzymać razem.

Czytaj też: „My, Niemcy, przyszliśmy jako panowie, a Polacy mają być odtąd naszymi sługami”

Nowa „normalność”

I na początku okupacji miał powody do optymizmu. Choć widok nielicznych oficerów SS leniuchujących nad kanałami czy żołnierzy Wehrmachtu maszerujących przez plac Dam wywoływał pewien niepokój, to tamtego pierwszego lata, w 1940 roku, większość Holendrów była miło zaskoczona tym, jakie wszystko wydawało się „normalne”. Przedsiębiorstwa wznowiły działalność, życie toczyło się swoim torem, a Niemcy przeważnie jakoś się zachowywali.

Początkowo dali nawet spokój Żydom, jeśli nie liczyć nowych wymogów dla koszernych rzeźników, ale te dotknęły tylko pobożnych wyznawców. Niektórzy zaczęli podejrzewać, że okupacja może nie być taką katastrofą, jakiej się wszyscy obawiali. Pod koniec lata ten spokój się jednak skończył. W sierpniu niemieccy Żydzi przybyli do Holandii po 1933 roku musieli podać swoje nazwiska nazistom. Otto Frank posłusznie spełnił polecenie, którym w styczniu objęto już wszystkich tamtejszych Żydów.

Zanim jeszcze rozpoczęły się obławy, w ich życiu zaistniały ograniczenia. Nie mogli siadać na ławkach w parkach. Nie mogli korzystać z transportu publicznego. Nie mogli wykładać na uniwersytetach ani pełnić publicznych urzędów. Nie mogli trzymać więcej niż tysiąca guldenów w gotówce. Nie mogli chodzić do kin, hoteli, na plaże, na baseny.

„Przynajmniej nie grozi nam poparzenie słoneczne” – napisała Anne, starająca się dostrzec dobrą stronę. Nie minęło dużo czasu, gdy wraz z osiemdziesięcioma sześcioma innymi żydowskimi dziećmi musiała opuścić szkołę Montessori. Tylko dwadzieścioro z nich przeżyło nadciągającą zawieruchę.

Strajk w obronie holenderskich Żydów

Do pierwszych masowych aresztowań doszło 22 i 23 lutego 1941 roku w żydowskiej dzielnicy Amsterdamu. Przyjęły one postać pogromu – zbiry z NSB i naziści zabierali Żydom rowery, plądrowali ich zakłady oraz sklepy i dotkliwie bili ludzi. Z zatrzymanych trzystu osiemdziesięciu dziewięciu żydowskich mężczyzn, którzy wkrótce trafili do Buchenwaldu i Mauthausen, wojnę przeżyło tylko dwóch.

fot.Rijksmuseum /CC0

Po zaledwie pięciu dniach blitzkriegu nastąpił koniec. Holandia skapitulowała.

Holendrzy nie siedzieli bezczynnie i nie patrzyli bez słowa na dziejące się zbrodnie. Byli wściekli. Komuniści wzywali do ogólnokrajowego strajku w ramach protestu przeciwko takiemu traktowaniu holenderskich Żydów. I, o dziwo, 25 lutego trzysta tysięcy Holendrów odpowiedziało na to wezwanie. Nie przystąpili oni do pracy. Restauracje, stocznie, dworce kolejowe – wszystko było zamknięte. Życie w Amsterdamie stanęło.

Był to wówczas największy strajk w holenderskiej historii. I choć kilka dni później został brutalnie stłumiony przez nazistów, przez chwilę wydawało się, że Holendrzy wysłuchali prośby swojej królowej i nie zapomnieli o swoich żydowskich współrodakach.

Czytaj też: Brunatna zaraza. Nazistowski terror w okupowanej Holandii

Żółte gwiazdy

Dochodziło też do mniej spektakularnych aktów odwagi. Wiosną 1942 roku weszło w życie jedno z najbardziej niesławnych antyżydowskich rozporządzeń: wymóg noszenia żółtej gwiazdy Dawida. Niektórzy Holendrzy nieżydowskiego pochodzenia także przypinali gwiazdy do swoich ubrań – na znak protestu i solidarności.

Bronili się również humorem. Holenderski wyraz oznaczający Żyda (Jood), wpisywany w gwiazdy literami stylizowanymi na hebrajskie, był odczytywany jako akronim zdania „Joden overleven de ondergang van Duitsland” oznaczającego „Żydzi przeżyją upadek Niemiec”. I czy ktoś mógłby wątpić w tę przepowiednię? Ostatecznie, jak żartowano, była ona „zapisana w gwiazdach”.

Źródło:

Tekst stanowi fragment książki Jeroena De Bruyna i Joopa van Wijka-Voskuijla „Ukrywałam Anne Frank. Wszystkie tajemnice Elisabeth” (Znak Horyzont, 2024).