Początki historii ludzkości

Od siedmiu do dziesięciu milionów lat temu, kiedy nasza planeta, licząca już sobie od czterech do pięciu miliardów lat, znajdowała się w okowach epok lodowcowych, które cofały się i powracały, hominidy nieznanego jak dotąd gatunku oddzieliły się od szympansów. Około dwóch milionów lat temu we wschodniej Afryce pojawiło się stworzenie, które chodziło w postawie wyprostowanej na dwóch nogach. Był to Homo erectus, który przetrwał następne dwa miliony lat – najdłuższy okres w historii człowieka – i żył ze zbieractwa i polowania.

Niedługo potem część tych stworzeń wyemigrowała z Afryki do Europy i Azji, gdzie zróżnicowany klimat pozwolił im rozwinąć się w odrębne gałęzie, którym naukowcy nadają łacińskie nazwy takie jak antecessor, neanderthalensis i heidelbergensis od miejsc, gdzie odkryto ich kości.

Rodzina – podstawowa komórka w dziejach ludzkości

Badania DNA sugerują, że większość miała ciemną skórę i ciemne oczy. Te istoty posługiwały się już kamiennymi siekierami. Około 500 tysięcy lat temu, od Afryki Południowej po Chiny, polowały na wielkie zwierzęta i prawdopodobnie używały ognia do gotowania; od samego początku istnieją też świadectwa zarówno troski, jak i przemocy: niektórzy zniedołężniali osobnicy dożywali słusznego wieku, co sugeruje jakąś formę opieki społecznej, ale też czaszki znalezione w jaskini w północnej Hiszpanii noszą ślady obrażeń zadanych 430 tysięcy lat temu – są to pierwsze potwierdzone morderstwa. Około 300 tysięcy lat temu hominidy zaczęły rozpalać ognie poza swoimi domostwami, zmieniając po raz pierwszy krajobraz, a także używały drewnianych włóczni i pułapek, aby polować na wielkie zwierzęta.

fot.Gabriel von Max /domena publiczna

Domyślamy się, że do wychowywania dzieci potrzebna była grupa spokrewnionych osób i, jeśli założenie jest słuszne, te małe społeczności połączone więzami krwi stały się definiującą komórką w historii ludzkości, rodziną.

Mózgi hominidów powiększyły się prawie trzykrotnie, co wymagało znacznie bogatszego pożywienia. Kobietom trudniej było rodzić wielkogłowe dzieci: wąskość kobiecej miednicy – kompromis pomiędzy formą niezbędną do chodzenia w postawie wyprostowanej a potrzebną do rodzenia dzieci – sprawiała, że poród był niebezpieczny zarówno dla matki, jak i dla dziecka, a to zagrożenie przyczyniło się do ukształtowania rodziny w toku dziejów.

Domyślamy się, że do wychowywania dzieci potrzebna była grupa spokrewnionych osób i, jeśli założenie jest słuszne, te małe społeczności połączone więzami krwi stały się definiującą komórką w historii ludzkości, rodziną, której potrzebujemy nawet dzisiaj, kiedy panujemy nad planetą, dominujemy nad innymi gatunkami i tworzymy nowe, zadziwiające technologie. Antropolodzy lubią sobie wyobrażać, że te rodziny miały określone rozmiary, że mężczyźni wykonywali jedno zadanie, a kobiety inne, lecz są to jedynie domysły.

Wielka wędrówka hominidów

Najprawdopodobniej występowała mozaika wielu gatunków hominidów o różnym wyglądzie, współistniejących, czasem odizolowanych od siebie, czasem krzyżujących się, czasem walczących. Około 120 tysięcy lat temu, kiedy na Ziemi zapanował cieplejszy okres (tak ciepły, że hipopotamy pławiły się w Tamizie), w Afryce pojawili się współcześni ludzie – Homo sapiens, człowiek myślący. Sześćdziesiąt tysięcy lat później niektórzy z tych ludzi wyemigrowali do Azji (na Europę przyszła kolej później), gdzie napotkali inne gatunki hominidów w swojej drodze na wschód.

Powody ich wędrówek są nieznane, najprawdopodobniej wchodziło tu w grę połączenie potrzeby zdobycia pożywienia i ziemi ze zmianami klimatycznymi i środowiskowymi, wybuchami epidemii, rytuałami religijnymi i umiłowaniem przygody. Przepływając łodziami wody o szerokości nawet 160 kilometrów, w okresie od 65 tysięcy do 35 tysięcy lat temu dotarli do Indonezji, Australii i Filipin. Później wyruszyli na Pacyfik, opanowując wyspę za wyspą.

fot.mat. pras.

Tekst stanowi fragment najnowszej książki Simona Sebaga Montefiorego „Świat. Historia rodzinna” (tom 1), Znak Horyzont 2024.

Homo sapiens współistniał z innymi gatunkami hominidów: w ciągu 100 tysięcy lat walczył z jednymi neandertalczykami i zakładał rodziny z innymi. Dzisiejsi Europejczycy, Chińczycy i rdzenni Amerykanie mają w swoim DNA dwa procent genów neandertalskich, natomiast niektórzy rdzenni Australijczycy, Melanezyjczycy i Filipińczycy dodatkowe sześć procent genów odziedziczonych po tajemniczej, starożytnej azjatyckiej populacji zidentyfikowanej po raz pierwszy na podstawie skamieniałości i DNA z Jaskini Denisowa na Syberii.

Ten wzór migracji, osadnictwa i podboju – masowy ruch istniejących rodzin i pokolenia nowych poprzez rywalizację (czasem morderczą), wychowanie i łączenie się – to odwieczny taniec ludzkiej kreacji i destrukcji: zaczął się wcześnie, powtarzał się ustawicznie w historii i trwa do dzisiaj. Ludzie, którzy się wyłonili, byli prawie tacy sami – smukłe twarze, kuliste czaszki, małe nosy, biologicznie niemal identyczni. A mimo to najdrobniejsze różnice uzasadniały stulecia konfliktu, ucisku i rasizmu.

Czytaj też: Homo longi, czyli Człowiek Smok. Zaginiona gałąź ewolucji człowieka

Myśliwi-zbieracze opowiadający historie

Około 40 tysięcy lat temu Homo sapiens wyparł, wymordował lub wchłonął inne hominidy i zmiótł z powierzchni ziemi wiele dużych zwierząt. Na długo przed tym ludzie wykształcili struny głosowe, które pozwalały im mówić, i mózgi, które zapoczątkowały chęć i możliwość opowiadania historii.

W jakiś sposób zamiłowanie do wygód, potrzeba bezpieczeństwa, instynkt wychowywania dzieci i może nawet przyjemność płynąca z towarzystwa skłaniały ludzi do osiedlania się w skupiskach rodzin. Żyli z łowiectwa i zbieractwa, oddając cześć duchom natury, wyrażając swoje wierzenia poprzez malowidła w jaskiniach – najwcześniejsze w Indonezji i Australii powstały ponad 40 tysięcy lat temu – rzeźbiąc figurki kobiet o zaokrąglonych kształtach i mężczyzn z głowami lwów oraz rytualnie grzebiąc niektórych zmarłych w grobach z klejnotami i paciorkami. Wytwarzali pierwsze tkaniny, które zastąpiły skóry zwierzęce jako odzież; łuki i strzały usprawniały polowanie; psy były tresowane do celów myśliwskich, a później udomawiane.

Owi myśliwi-zbieracze byli wysocy i sprawni fizycznie, mieli mocne zęby, niezepsute od zboża i cukru. Przez całą jednak historię o losie jednostki decydowała geografia i czas: niektórzy opływali w dostatki, inni wiedli nędzne życie w lodowatych tundrach.

Szesnaście tysięcy lat temu klimat zaczął się ocieplać, zlodowacenie ustąpiło, na niektórych obszarach trawy i rośliny wraz ze stadami jeleni i bawołów występowały w większej obfitości. Niektóre grupy myśliwych-zbieraczy przeszły przez lodowy most pomiędzy Azją i Alaską i wkroczyły do Ameryk, gdzie widzimy ślad najeżonej niebezpieczeństwami egzystencji sprzed 13 tysięcy lat w postaci zachowanych w Nowym Meksyku odcisków stóp kobiety, która niosła dziecko, czasami kładła je na ziemi i znowu podnosiła, tropiona przez tygrysy szablozębne. Wracała już sama. Tygrysy mogły pożreć dziecko.

Początek ciepłej ery

Ludzie zaczęli wznosić pierwsze drewniane, a później kamienne budowle: w Rosji i na Ukrainie, blisko czoła lodowca, stawiali drewniane ogrodzenia, ozdobione niekiedy siekaczami i kośćmi mamutów, prawdopodobnie po to, aby uczcić łowy. Niektórych zmarłych grzebali w wymyślnych grobach, wielu z fizycznymi deformacjami, być może uznawanych za świętych. Ludzie z dorzecza Amazonki używali ochry, by malować świat mastodontów, gigantycznych leniwców i koni; w Australii przedstawiali wielkouchy i diugonie. W Japonii wytwarzali ceramikę; w Chinach wypalali swoją ceramikę, by mogli gotować nad ogniem.

fot. EU/domena publiczna

fot. EU/domena publiczna Malowidła naścienne z jaskini Lascaux.

Byli to już w pełni ukształtowani ludzie, nie małpy. Ich rodziny, podobnie jak nasze, odprawiały zapewne wspólne rytuały i dzieliły się wiedzą, żywiąc nienawiść do swoich bliskich krewniaków i odległych rywali. Ulegamy pokusie, by zgodnie z naszym myśleniem życzeniowym uznać, że – przykładowo – kobiety mogły mieć wielką władzę, lecz w rzeczywistości praktycznie nic o nich nie wiemy.

Topnienie lodowca przybrało większe tempo 11,7 tysiąca lat temu; wyznaczyło to początek ciepłej ery, która trwa do dzisiaj, a podnoszące się wody odcięły Amerykę i Australię od Azji, Brytanię zaś od kontynentalnej Europy. Na Ziemi żyły wówczas zapewne 4 miliony ludzi. Kiedy większa część lodowca stopniała, około 9000 lat p.n.e., nieliczni szczęśliwcy odkryli, że żyją na obszarach, gdzie mogą hodować zwierzęta i rośliny. Jednak około 8000 lat p.n.e. na skutek polowań i karczowania lasów wielkie ssaki – mamuty, mastodonty, rdzenne konie w Ameryce – znalazły się na skraju wyginięcia.

Czytaj też: Czy żyjemy w epoce masowego wymierania? W historii Ziemi już się to zdarzało, ale nigdy w takim tempie…

Powolna rewolucja neolityczna

Przez kilka tysiącleci ludzie nadal żyli według pór roku, polując na zwierzynę w jednej porze, zbierając trawy i owoce w innej. Ale jeszcze przed upowszechnieniem się w pełni zorganizowanego rolnictwa ludzie na całym świecie – od Japonii po Finlandię i Ameryki – wznosili monumentalne budowle, które miały charakter zarówno sakralny, jak i społeczny. Świątynie pełniły funkcję kalendarzy powiązanych z ciałami niebieskimi i ludzie prawdopodobnie gromadzili się tam, aby świętować udane żniwa, po czym wracali do życia łowiecko-zbierackiego.

W południowo-wschodniej Turcji, w Göbekli Tepe, myśliwi-zbieracze, którzy jeszcze nie uprawiali ziemi, lecz mieli wspólne rytuały religijne, wznieśli budowle wyglądające jak świątynie, kolumny zwieńczone rzeźbami lisów, węży i skorpionów. Nieopodal, w Kara han Tepe, zbudowali inną monumentalną świątynię ozdobioną rzeźbami ludzi – z małym pomieszczeniem, gdzie stało jedenaście kamiennych fallusów. Od około 9500 roku p.n.e. świątynie wybudowane 4500 lat przed Stonehenge były wykorzystywane przez ponad 1500 lat.

Ludzie zaczęli osiedlać się w wioskach – jedną z najwcześniejszych było zapewne Jerycho w Kanaanie (Palestyna) – zanim jeszcze rolnictwo stało się ich głównym źródłem pożywienia: nadal zbierali i polowali. Wbrew tradycyjnemu wyobrażeniu o „rewolucji” nie było żadnej raptownej zmiany: wielu ludzi zajmowało się jednocześnie rolnictwem, polowaniem, łowieniem ryb i zbieractwem. Chociaż udomowienie roślin zajmuje zaledwie od 30 do 200 lat, od początków wysiewania zbóż do pełnego rolnictwa minęło 3000 lat (czyli tyle co od czasów faraonów do dziś), i kolejne 3000 lat, zanim ukształtowały się prawdziwe państwa – podczas gdy w większości innych części świata takie państwa nigdy nie powstały.

Czytaj też: Çatalhöyük – starożytne miasto bez ulic

Trzydziestoletni staruszkowie

Początkowo miało to taki skutek, że dieta większości ludzi pogorszyła się, a nie poprawiła. Hodowcy roślin byli niżsi, słabsi, bardziej anemiczni, mieli słabsze zęby. Kobiety pracowały razem z mężczyznami, wykształcając silne ramiona – wraz ze zdeformowanymi kolanami i zagiętymi palcami u nóg – od pracy na roli i mielenia ziarna.

Przed rolnictwem może i żyło się lepiej, ale rolnictwo się przyjmowało, ponieważ zapewniało wyżywienie całej wspólnocie. Rywalizacja była zajadła; rolnicze wioski odpierały napady grup myśliwych, którzy pożądali ich zapasów żywności. Z nieznanych powodów świątynie w Göbekli Tepe i Karahan Tepe zostały zasypane i zakopane. W Jerychu tysiąc mieszkańców zbudowało pierwszy mur, aby się bronić. Pod domami grzebali swoich zmarłych, a czasem, po oddzieleniu ciała od kości, modelowali twarze z gipsu i umieszczali kamienie w oczodołach – te czaszkowe portrety, rozpowszechnione na obszarze od Izraela po Irak, stanowią kolejne potwierdzenie, że ludzie znali koncepcję istot nadprzyrodzonych oraz magicznych i rozumieli różnicę pomiędzy ciałem a duchem.

fot.Spica-Vega Photo Arts (Banu Nazikcan)/CC BY-SA 4.0

Widok ogólny owalnych budowli megalitycznych z Göbekli Tepe.

Poczynając od około 7500 roku p.n.e. wieśniacy z Çatalhöyük (środkowa Turcja) – gdzie mieszkało ponad 5000 ludzi – żyli z uprawy zbóż i hodowli owiec, zaczęli też wykuwać użyteczne narzędzia z miedzi. W pobliżu Ar-Rakki w Syrii mieszkańcy Tell Sabi Abjad budowali spichlerze na swoje zapasy żywności i używali glinianych tabliczek do ich inwentaryzowania. Najstarsza zachowana tkanina, znaleziona w Çayönü (Turcja), jest datowana na 7000 lat p.n.e.

Bezpieczne w otoczonych murami osiedlach kobiety miały więcej dzieci, które można było odstawić od piersi i karmić owsianką, ale pięćdziesiąt procent z nich umierało młodo, ponieważ żyły w bezpośredniej bliskości ludzi i zwierząt, co narażało je na choroby: wówczas, podobnie jak dzisiaj, epidemie były oznakami sukcesu, a nie porażki gatunku. Aby jednak wytwarzać więcej żywności, potrzebnych było więcej osiedli: od 10 000 do 5000 roku p.n.e. światowa populacja wzrosła nieznacznie z 4 do 5 milionów. Przez większą część historii – następne osiem i pół tysiąclecia – przeciętna długość życia wynosiła około trzydziestu lat.

Równouprawnienie płci

Niewielkie miasta powstawały w Iraku, Egipcie i Chinach, a później w Pakistanie i Indiach, gdzie żyzne nadrzeczne gleby wraz z ulepszonymi rasami udomowionych zwierząt dały tym czterem regionom bodziec do wykształcenia wyrafinowanych społeczności, co zapewniło im przewagę nad Europą i Afryką na wiele tysiącleci.

Na całym świecie ludzie zaczęli wznosić megalityczne budowle kamienne, często w kręgach: około 7000 roku p.n.e. Nubijczycy – nie Egipcjanie, lecz subsaharyjscy Afrykańczycy – przeciągnęli z daleka ogromne kamienie i ustawili je w Nabta Playa w kręgach powiązanych z obserwacją gwiazd. Rozpoczął się handel pierwszymi towarami i artykułami luksusowymi: od Iranu po Serbię wydobywano i obrabiano miedź, złoto i srebro; lapis-lazuli wykorzystywano do pogrzebów; a w dolinie Jangcy Chińczycy zaczęli wytwarzać jedwab.

Na Malcie, w Niemczech, Finlandii, a później w Anglii wspólnoty przenosiły na duże odległości gigantyczne kamienie, aby wznosić budowle, które były – przypuszczalnie – świątyniami do śledzenia biegu słońca, przewidywania deszczu, składania ofiar z ludzi i świętowania płodności. Wiara splatała się z władzą i rodziną: zarówno mężczyźni, jak i kobiety polowali i uprawiali ziemię, ale kobiety prawdopodobnie wychowywały też dzieci i tkały płótno: najstarszą bawełnę znaleziono w dolinie Jordanu.

W Afryce, gdzie rodziny sporządzały odzież z rafii i kory, klanami mogły rządzić kobiety, a władza była przekazywana w linii żeńskiej. W Eurazji wartość kobiecych umiejętności zaczęto wyceniać: ojcowie wyznaczali cenę za narzeczoną przyszłym mężom, którzy, jeśli byli dostatecznie potężni, mogli utrzymywać kilka kobiet i chronić ich dzieci. Pierwotnie rodziny honorowały zarówno linię męską, jak i żeńską, aby jednak uniknąć sporów o ziemię lub zboże, w pewnym momencie zaczęły faworyzować linię męską, chociaż genetycznie wszyscy potomkowie byli identyczni – ta tradycja nadal utrzymuje się w wielu miejscach w epoce iphone’ów.

Źródło:

Tekst stanowi fragment najnowszej książki Simona Sebaga Montefiorego „Świat. Historia rodzinna” (tom 1), Znak Horyzont 2024.

Ilustracja otwierająca tekst: Charles Robert Knight/domena publiczna