Magnateria w Polsce

W sarmackim świecie I Rzeczpospolitej każdy człowiek miał swoje jasno określone miejsce w hierarchii. Jak piszą Beata Maciejewska i Mirosław Maciorowski: „Według ustalonego porządku ludzie dzielili się na tych, którzy mieli pracować: chłopów i mieszczan, tych, którzy mieli ich bronić, czyli szlachtę (Sarmatów), i tych, którzy modlili się za nich do Boga, a więc duchowieństwo”.

Od mezaliansu do awansu

Poruszanie się między tymi kategoriami nie było całkowicie niemożliwe. Wszak młodsi synowie ze szlacheckich rodów, którzy nie mogli liczyć na odziedziczenie tytułu i (przede wszystkim) majątku, często „wybierali” karierę w Kościele (zresztą tyczyło się to nawet królewskich młodszych braci).

Sporo było też małżeństw pomiędzy niepochodzącymi ze szlachty, ale za to bogatymi mieszczanami a szlachciankami ze wsi. Rzadziej zdarzało się, że to szlachcic brał sobie za żonę mieszczankę – ale się zdarzało. Ba, jak pisał Włodzimierz Dworzaczek, nawet małżeństwa szlachcianek z chłopami: „Nie zdarzały się często, a nawet rzec można śmiało, iż były zjawiskami wyjątkowymi, niemniej jednak miały miejsce i bynajmniej nie pozbawiały owych szlachcianek praw do rodzicielskiego spadku”.

fot.Rembrandt/domena publiczna

„Polski szlachcic” Rembrandta

Aczkolwiek większość zamieszkujących w rozsianych po wsiach i posiadłościach dworkach Sarmatów – zwłaszcza ojców córek – nie marzyło raczej, by ich pociechy dopuszczały się mezaliansów. Woleli zapewne, by „mierzyły wysoko”. Czyli – wyszły za mąż za syna magnata.

Ile było szlachty w Rzeczpospolitej?

Szlachta, choć w stosunku do innych stanów dość mało liczna, nie była bowiem monolitem. Sarmaci – choć oficjalnie wszyscy byli sobie równi – dzielili się na magnatów, średnio zamożnych szlachciców i ogołocone z majątku szaraczki. Możliwy był zatem awans społeczny wewnątrz tej grupy. Inna rzecz, że konkurencja była spora.

Jak wyliczył prof. Andrzej Wyczański w 1570 roku na blisko 4,4 miliona mieszkańców Polski do stanu szlacheckiego należało ok. 5,5% populacji, czyli mieliśmy ok. 240 tysięcy szlachciców. Później, krótko przed II rozbiorem Rzeczpospolitej w 1793 roku, według prof. Emanuela Rostworowskiego bezpośrednich potomków Sarmatów było w Polsce ok. 7,5% – z 10 mln Polaków. Inne szacunki mówią nawet o 10%, a więc przeszło milionie szlachciców. Z tego zaledwie ok. 80 rodzin zaliczało się do „elity elit” – magnaterii. Beata Maciejewska i Mirosław Maciorowski opisują:

Magnaci stanowili najliczniejszą grupę w senacie. Pełnili jednocześnie najważniejsze funkcje państwowe kanclerzy, podkanclerzy, marszałków, wojewodów czy podskarbich. Magnata nie określał tytuł, gdyż w Polsce ściśle trzymano się zasady, że cały stan szlachecki jest równy. Nie było baronów, hrabich ani książąt. Jeśli tacy się zdarzali, to tylko jeśli otrzymali tytuł za granicą, ale w Rzeczpospolitej się z nim nie obnosili.

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Magnaci polscy 1697–1795

Czytaj też: Czy „szlachcic na zagrodzie” rzeczywiście był „równy wojewodzie”?

Jak zostawało się magnatem?

Obnosili się za to z czym innym, a mianowicie majątkiem. To właśnie posiadana fortuna decydowała bowiem o tym, że dany szlachcic zdobywał pozycję magnata. Na ogół przyjmuje się, że aby otrzymać to zaszczytne miano, jego latyfundia musiały obejmować co najmniej 20 wsi. Oczywiście im więcej, tym lepiej.

W czasach późnego średniowiecza do magnaterii zaliczali się m.in. Kurozwęccy, Szafrańcowie, Tęczyńscy, Górkowie czy Kmitowie. Na przełomie XVI i XVII wieku ich miejsce zaczęli zajmować inni, wywodzący się ze średnio zamożnej lub zamożnej szlachty, tacy jak: Zamoyscy, Potoccy, Lubomirscy, Zebrzydowscy, Gembiccy, Ossolińscy, bądź szczycący się pochodzeniem wielkolitewskim, jak Czartoryscy i Radziwiłłowie. Jak piszą Maciejewska i Maciorowski:

Wysoką pozycję majątkową osiągali w różny sposób – dzięki aliansom małżeńskim, awansowi politycznemu, ale też za sprawą obrotności i ciężkiej pracy. Rodzina Jana Zamoyskiego zaczynała od pięciu wsi, a w momencie śmierci kanclerza miała ich ponad 200. Weszły w skład słynnej ordynacji zamojskiej. Lubomirscy kilka wiosek rozmnożyli do ponad 300, a Potoccy – do kilkuset wsi i miasteczek.

Czytaj też: Familia książąt Czartoryskich. Jedyna w Europie rodzina prywatna, która ma własne dzieje polityczne

Marzenie ściętej głowy

Wśród stanowiących najliczniejszą grupę średnio zamożnych szlachciców magnaccy synowie i (mniej) córki na wydaniu stanowili więc łakomy kąsek. O ślubie swojej pociechy ze spadkobiercą magnackiej fortuny faktycznie mogli marzyć Sarmaci posiadający kilka wsi z chłopami. Jak bowiem pisał prof. Wyczański: „Grupę tę klasyfikowano niżej biskupów i wielkich dygnitarzy, a powyżej ubogiego kleru, chłopów i wszelkiego rodzaju służby, natomiast obok rajców i patrycjatu wielkich miast, np. Krakowa, Poznania lub Lwowa”. Szansa na ziszczenie tych pragnień – przynajmniej teoretycznie – istniała. I niektórym przedstawicielom średniej szlachty rzeczywiście udawało się przebić ten „szklany sufit” i awansować do magnaterii.

fot. John Henry Frederick Bacon /domena publiczna

Przedstawiciele średniej szlachty niekiedy faktycznie awansowali przez ślub, szlachcie zagrodowi o wejściu w szeregi magnatów mogli jedynie pomarzyć (il. poglądowa)

Dla szlachty zagrodowej (inaczej zagonowej), nieposiadającej chłopów ani wsi, było to jednak marzenie ściętej głowy. „Mieszkała w zaściankach, czyli wsiach szlacheckich złożonych z chat, które od chłopskich różniły się jedynie tym, że przy wejściu miały ganek stylizujący je na dworek. Szlachta zagonowa własnoręcznie uprawiała ziemię. Nosiła ubranie z szarego wiejskiego samodziału, dlatego jej przedstawicieli powszechnie nazywano szaraczkami, a także szlachtą chodaczkową – ze względu na to, że nierzadko nie stać ich było na buty, więc chodzili w drewnianych chodakach” – opisują Maciejewska i Maciorowski.

Polecamy wideo: Jak wyglądał dwór szlachecki?

Paradoksalnie bliżej magnaterii mogli się znaleźć przedstawiciele gołoty (hołoty), czyli szlachcice bez ziemi i majątku. Jednak nie w charakterze potencjalnych zięciów czy synowych, ale jako „klienci”, którzy w zamian za opiekę i lokum od bogatego patrona zapewniali mu „zaplecze polityczne” podczas sejmików. Cóż, jak widać już w nowożytnej Polsce wśród dumnych Sarmatów byli równi i równiejsi…

Bibliografia:

1. Włodzimierz Dworzaczek, Przenikanie szlachty do stanu mieszczańskiego w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku, „Przegląd Historyczny” 47/4 1955, s. 656–684.
2. Beata Maciejewska, Mirosław Maciorowski, Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Agora 2018.