Doktor Witaszek, lekarz Ojczyzny

„Gdy naród jest mordowany, musi się bronić wszystkimi możliwymi środkami, nawet trucizną” – miał mu powiedzieć w prywatnej rozmowie biskup Walenty Dymek, z którym Franciszek Witaszek organizował w Poznaniu struktury kościoła podziemnego. Dla lekarza był to znak, że to, co robi, jest słuszne. Szacuje się, że witaszkowcy – członkowie jego grupy sabotażowo-dywersyjnej działającej w ramach Związku Odwetu – wysłali na tamten świat ok. 150 Niemców, którzy wyspecjalizowali się w prześladowaniu, torturowaniu i mordowaniu Polaków.

Od ojczyzny do Ojczyzny

Przed urodzonym 8 września 1908 roku w Śmiglu Franciszkiem Witaszkiem rozpościerała się świetlana przyszłość. Świeżo upieczony absolwent medycyny tuż po uzyskaniu dyplomu (co nastąpiło w 1931 roku) został asystentem w Zakładzie Higieny Ogólnej i Społecznej, a następnie dostał pracę w Zakładzie Mikrobiologii Lekarskiej Uniwersytetu Poznańskiego. Szybko dał o sobie znać jego nieprzeciętny talent – i powołanie do ratowania ludzkiego zdrowia i życia.

W 1936 roku został jednym z założycieli firmy Serovac, wytwarzającej surowicę i szczepionki. Rok później stanął na czele wytwórni nici chirurgicznych Catgut. Witaszek miał też opracować środek do konserwowania owoców i warzyw Clarovac. Jego błyskawicznie rozwijającą się karierę przerwała II wojna światowa. Agnieszka Lewandowska-Kąkol w książce „Tytani wojny” pisze:

Po wybuchu wojny, jak większość patriotycznie nastawionych młodych mężczyzn, chciał walczyć. Okazało się jednak, że ma wadę serca i nie może być zmobilizowany. Postanowił więc walczyć inaczej, wykorzystując do tego swój talent naukowy, umysł odkrywcy. Zbieg okoliczności sprawił, że mógł go wykorzystać niemal od razu, bo w kampanii wrześniowej.

fot.Bundesarchiv, Bild 183-E12108 / CC-BY-SA 3.0

Podczas wojny Witaszek prowadził prywatną praktykę lekarską dla Polaków w okupowanym przez Niemców Poznaniu

Witaszek dostał zadanie ewakuowania zakładu Catgut. Niestety, pociąg, którym doktor przewoził sprzęt, został zbombardowany. On sam ledwie uszedł z życiem. Wylądował w szpitalu wojskowym w Dobrzelinie niedaleko Żychlina. Nie jako pacjent. Zgłosił się tam do pracy. Jak się okazało, był jedynym lekarzem na miejscu, gdy do Dobrzelina zaczęto zwozić żołnierzy rannych w bitwie nad Bzurą. Mieli szczęście. Witaszek zastosował u nich preparat przeciwko gangrenie własnego pomysłu. Trudno powiedzieć, ile istnień dzięki temu ocalił.

Skoro nie mógł walczyć z Niemcami na froncie, postanowił robić to innymi sposobami. Jeszcze jesienią 1939 roku został zaprzysiężony do podziemnej organizacji Ojczyzna. Pod koniec roku wstąpił do Służby Zwycięstwu Polsce, a w czerwcu 1940 roku został szefem Związku Odwetu Okręgu Poznań.

Tylko dla Polaków

Po kapitulacji Poznania okupanci wyrzucili Witaszka z uczelni, ale pozwolili mu otworzyć prywatną praktykę lekarską – tylko dla Polaków. Tak opisuje jego działalność – w dużej mierze charytatywną – Agnieszka Lewandowska-Kąkol w „Tytanach wojny”:

Jeździł więc po całym mieście rowerem, gdyż większość środków komunikacji była zarezerwowana dla okupantów, i leczył chorych poznaniaków. Nie tylko leczył, lecz także starał się, by nie chorowali, szczepiąc ich, wbrew zakazowi Niemców, przeciwko najgroźniejszym chorobom zakaźnym. Dysponował szczepionkami, które wykradał okupantom z tych sprowadzonych tylko dla nich, albo tymi, które produkował działający nadal Serovac.

Tekst powstał w oparciu o książkę Agnieszki Lewandowskiej-Kąkol „Tytani wojny” (Fronda 2023).

Mniej zamożnych pacjentów leczył za darmo, a dla najuboższych organizował pomoc materialną. Wtedy właśnie zaczęto go nazywać drugim Marcinkowskim, w nawiązaniu do filantropijnej działalności sprzed 100 lat, którą prowadził lekarz i społecznik Karol Marcinkowski.

Ale na tym bynajmniej działalność Witaszka na rzecz Polaków się nie kończyła. Gdy w Poznaniu (i całym zajętym przez nazistów Kraju Warty) nasiliły się represje, zaczął organizować własną grupę dywersji i sabotażu.

Czytaj też: Siekiera, motyka, Anna Jachnina

„Apetyczne” trucizny

Skala całego przedsięwzięcia była tak duża, że doktor nie mógł działać w pojedynkę. Stworzył więc siatkę współpracowników: naukowców, lekarzy, aptekarzy, inżynierów, szoferów oraz… kelnerów. Dzięki temu konspiratorzy mieli dostęp do szpitali, hoteli i lokali gastronomicznych przeznaczonych wyłącznie dla okupantów. Witaszkowcy specjalizowali się w niecodziennych metodach walki. Sam Witaszek wraz z młodym, śmiertelnie chorym na gruźlicę doktorem Henrykiem Guntherem zabrali się do produkowania środków „niszczących wroga”. Agnieszka Lewandowska-Kąkol wymienia:

A to namnażano bakterie groźnych chorób zakaźnych i zamykano je w tysiącach ampułek, a to produkowano za pomocą prymitywnego sprzętu miniaturowe bomby termiczne, które sprawdzały się nawet w wypadku trudno zapalnych materiałów. Wytwarzano też środki chemiczne, które – dodawane do benzyny – powodowały uszkodzenia silnika, inne niszczyły zboże, oraz powodowały takie choroby koni, że były niezdolne do wykonywania jakichkolwiek prac. Nie ma dowodów na to, że te ostatnie były dziełem dociekań i doświadczeń Witaszka, ale wydaje się to wysoce prawdopodobne.

fot.Radomil/GFDL 1.2

Witaszkowcy trafili do osławionego poznańskiego Fortu VII.

Na pewno jest on twórcą środka, który po jednorazowym podaniu powodował powolne i nieodwracalne niszczenie śledziony, nerek, a w konsekwencji, po około dwóch miesiącach, śmierć, substancji wywołującej nawracające ropienie skóry i powstawanie niegojących się ran. Opracował również recepturę specyfiku demolującego serce, a po jakimś czasie doprowadzającego do nagłego ustania jego pracy, który znalazł się w kawie ośmiorga Niemców w Cafe Sim.

Ta ostatnia akcja, przeprowadzona wiosną 1942 roku, w wyniku której zginęło pięciu oficerów Abwehry oraz trzech niemieckich cywilów, była ostatnim zadaniem zrealizowanym przez witaszkowców. Tym razem Niemcy przeprowadzili wyjątkowo skrupulatne śledztwo (choć przypuszcza się, że na tropie organizacji doktora byli już od jakiegoś czasu) i 25 kwietnia aresztowali lekarza Ojczyzny. Razem z nim zatrzymano jego żonę i kilka innych osób związanych z organizacją. Więźniowie zostali przewiezieni do osławionego poznańskiego Fortu VII.

„Głowa inteligentnego polskiego masowego mordercy”

Doraźny sąd policyjny skazał Franciszka Witaszka na śmierć przez ścięcie. Mógł ocalić życie – gdyby zgodził się pójść na współpracę z okupantem. Propozycja Niemców oczywiście spotkała się z kategoryczną odmową. Wyrok wykonano 8 stycznia 1943 roku. Tego dnia zginęło 30 witaszkowców. A kilka dni później także wielu członków ich rodzin, gdyż hitlerowcy postanowili zastosować odpowiedzialność zbiorową. Agnieszka Lewandowska-Kąkol wymienia:

Doktora „reprezentowały” aż cztery osoby. Matka Zofia, dwóch braci – Lech, który mieszkał na Śląsku, wobec czego miał niemieckie obywatelstwo, bez trudu mógł poruszać się po kraju i dostarczał Franciszkowi odczynniki do produkcji różnych środków, i Czesław – oraz żona Halina. Tylko żonie udało się ujść z życiem. Przetrwała pobyt w obozach (Oświęcim i Ravensbrück) i wróciła do Poznania. Matka zginęła w Oświęcimiu, Czesław zakończył życie w obozie Stuthoff, a Lech w miejscu stracenia brata, w Forcie VII.

fot.Narodowe Archiwum Cyfrowe/domena publiczna

Nadzwyczajny walny zjazd Związku Lekarzy Państwa Polskiego w Poznaniu, na zdj. zaznaczony doktor Witaszek

„Nauczką” dla Polaków, którzy poważyliby się podnieść rękę na Niemców, prawdopodobnie miało być też to, jak potraktowano ciała Witaszka, doktora Gunthera oraz laborantki Soni Górznej. Otóż nie zostały spalone w całości – jak zwłoki pozostałych witaszkowców. Przed kremacją… obcięto im głowy, które następnie umieszczono w słojach z formaliną. Na tym zawierającym głowę Franciszka Witaszka zamieszczono niemiecką etykietę z napisem: „Kopf eines intelligenten polnischen Massenmörders” („Głowa inteligentnego polskiego masowego mordercy”).

Zemsta Niemców dosięgła również dwie córki Witaszka (łącznie doktor miał pięcioro dzieci; troje – Mariolę, Iwonę i Krzysztofa – jego żona Halina zdołała przed swoim aresztowaniem wywieźć do brata w Ostrowie Wielkopolskim). Daria i Alodia, śliczne, niebieskookie blondynki, zostały przeznaczone do zniemczenia. Po krótkim pobycie w obozie koncentracyjnym dla dzieci w Łodzi, trafiły do ośrodka Lebensborn w Połczynie-Zdroju, gdzie zostały rozdzielone i wywiezione w głąb Rzeszy. Do Polski wróciły dopiero w 1947 roku – dzięki determinacji matki.

Czytaj też: Antoni Kocjan i akcja V

80-letnia tajemnica

Po latach dzieci Witaszka zaprzeczały, że toczył z Niemcami wojnę bakteriologiczno-chemiczną. Nie negowała jej za to jego żona, która zeznając przed Okręgową Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich w latach 80., mówiła:

Na czym polegała działalność męża, do czasu aresztowania, dokładnie nie wiedziałam. Zorientowałam się potem, że polegała ona na walce bakteriologicznej, stosowaniu środków chemicznych i udzielaniu informacji dotyczących produkcji materiałów wybuchowych i amunicji. Członkowie grupy męża docierali do szpitali wojskowych i wcierali bakterie np. w poręcze schodów. Żołnierze niemieccy, którzy byli na leczeniu, opierając się na poręczach, ulegali zakażeniu i byli dłużej niezdolni do służby na froncie.

Środki chemiczne, które stosowano, były szczególnego rodzaju, niewykrywalne po śmierci. Specjalne bakterie powodowały rozkład nerek. Organizacja docierała do hoteli niemieckich (…). Zorganizowani w konspiracji kelnerzy dolewali środki chemiczne do herbaty, wina itp. żołnierzom mającym wyjeżdżać na front. Do trunków dodawano również bakterie tyfusu.

Tę wersję potwierdzają również zeznania innych świadków. Mimo to nieszablonowa walka doktora Witaszka z wrogiem do dziś nie została szczegółowo zbadana – i to nie tylko dlatego, że organizacja witaszkowców miała ściśle tajny charakter. W środowisku medycznym działalność lekarza Ojczyzny wciąż budzi wątpliwości… etyczne. Bo czy zasadę primum non nocere (po pierwsze nie szkodzić) można stosować wybiórczo?

Bibliografia:

• Tekst powstał w oparciu o książkę Agnieszki Lewandowskiej-Kąkol „Tytani wojny” (Fronda 2023).

Literatura uzupełniająca:

1. Zofia Brzezińska, Doktor Franciszek Witaszek, lekarz Ojczyzny, Rzeczpospolita (dostęp: 27.09.2023).
2. Izabella Kopczyńska, Dr Franciszek Witaszek, Przystanek Historia (dostęp: 27.09.2023).
3. „Obrazy wojny”: Polski lekarz, który walczył z Niemcami zarazkami tyfusu (audycja), Muzeum II Wojny Światowej (dostęp: 27.09.2023).