Jak powstał Tel Awiw?

Pod adresem Piotrkowska 17 w Łodzi mieści się dziś m.in. kawiarnia Niebostan. Jej nazwa wydaje się interesująca. Gdyby pod tym adresem istniało również Wiosenne Wzgórze idealnie pasowałaby do Niebostanu. Tradycja połączyłaby się z historią. Dlaczego?

Syjonista z Łodzi

Akiva Aryeh Weiss urodził się w roku 1868 w Grodnie, jednak to Łódź była miejscem, które wywarło wielki wpływ na jego życie. To tam trafił wraz ze swoją rodziną na przełomie XIX i XX wieku. W Łodzi wyuczył się zawodu złotnika i zegarmistrza. Zakład złotniczy jego ojca znajdował się właśnie przy ulicy Piotrkowskiej 17. Sam Weiss zapewne nie wyróżniał się szczególnie spośród diaspory, którą reprezentował. Jakie były łódzkie losy jego rodziny? Wiadomo, że jak wielu wówczas Żydów zafascynował go syjonizm.

fot.American Colony Jerusalem – Library of Congress/domena publiczna

Żydowski pionier podczas budowy Tel Awiwu

Kiedy w końcu XIX wieku Teodor Herzl opublikował broszurę Państwo żydowskie, stała się ona manifestem politycznym syjonizmu. Wkrótce powstała Światowa Organizacja Syjonistyczna, a na początku XX wieku Żydowski Fundusz Narodowy. Do Palestyny zaczęli licznie przybywać imigranci pobudzeni tymi ideami. Zakładali gospodarstwa rolnicze i zajmowali się uprawą roli. Część z nich podjęła decyzję o osiedleniu się na piaszczystych wydmach na północ od Jafy. Tak powstała dzielnica Newe Cedek.

Loteria muszelkowa

W roku 1904 rozpoczęła się tzw. druga alija, czyli masowa imigracja Żydów do Palestyny. Szacuje się, że w tym okresie osiedliło się w Palestynie ok. 40 000 Żydów pochodzących w większości z Rosji, Polski i Jemenu. Dwa lata później wśród nich znalazł się też Weiss, który wyemigrował z Łodzi z rodziną i sześciorgiem dzieci.

Niemalże z miejsca został tam jako architekt prezesem spółdzielni budowlanej o nazwie Akhuzat  Bayita. Wygląda więc na to, że profesję tę musiał już opanować w Łodzi. Rozpoczął pracę nad projektem nowego żydowskiego miasta. Dołączył do grona innych emigrantów, którzy postanowili założyć nową podmiejską dzielnicę na peryferiach Jafy. Ideą było zbudowanie „w zdrowym środowisku żydowskiego centrum miejskiego, które powstałoby zgodnie z planami, estetyką i współczesną higieną”. Miało być to pierwsze od dwóch tysięcy lat hebrajskie miasto zrodzone z tęsknoty za miejscem, w którym Żydzi z wielu krajów mieli czuć się swobodnie i bezpiecznie.

W klubie „Jeszurun” w Gederze zebrała się grupa około 120 osób, na czele których stanął Akiva Arieh Weiss. Powstałe wówczas stowarzyszenie przyjęło nazwę „Dom Mansion”. To, czym miało wyróżniać się nowe zaprojektowane miasto od istniejących już żydowskich osiedli Newe Cedek i Newe Szalom, to przede wszystkim nowoczesna zabudowa, w perspektywie mająca stać się wizytówką całego państwa. Dotychczasowe osiedla były bowiem zatłoczone, budowano je często ad hoc i panowały w nich złe warunki mieszkaniowe.

fot.Avraham Soskin /domena publiczna

Założenie Tel Awiwu w 1909

W 1908 roku zakupiono 5 ha wydm na północny wschód od Jafy. W następnym roku 11 kwietnia odbyła się tzw. loteria muszelkowa, której przewodniczył Weiss. Polegała ona na losowaniu muszli zawierających numery działek. Wzięło w niej udział 66 rodzin żydowskich.

Czytaj też: „Ewakuacja” Żydów z Europy

Wzgórze Wiosny

Żydzi losowali działki budowlane w nowej dzielnicy Ahuzat Bajit. Budowę miał nadzorować łódzki emigrant. Początkowo zakładano, że będzie to willowa osada otoczona mnóstwem zieleni, przeznaczona dla klasy średniej. W ciągu 1909 roku założono główne ulice, wybudowano sieć wodociągową oraz pierwszych 66 domów. Cała operacja była przeprowadzona przy finansowym wsparciu Światowej Organizacji Syjonistycznej. Miał być to początek zorganizowanego osadnictwa, które w przyszłości miało zbudować państwo żydowskie na terenach starożytnego Królestwa Izraela.

Warto też wspomnieć o małżonkach Meir i Chill Dizengoff, którzy wylosowali działkę pod numerem 43. To tam mieścił się później ratusz miejski, a w roku 1948 proklamowano tu niepodległość Izraela – w dzielnicy projektowanej przez Weissa.

Wcześniej jednak – 21 maja 1910 roku – dla nowego osiedla przyjęto oficjalnie nazwę Tel Awiw. Znaczy dosłownie „Wzgórze Wiosny”, „Wiosenne Wzgórze”. Została wybrana w 1910 roku spośród kilku propozycji. Zasugerował ją Weiss. Tak emigrant z Łodzi na stałe wpisał się w historię Izraela. Dzielnica, którą zaprojektował, rozrastała się bardzo szybko. W krótkim czasie przekształciła się w miasto. Wokół pierwszego osiedla powstawały kolejne domy, zajmowane przez rzemieślników i kupców żydowskich.

Czytaj też: Walka o niepodległość Izraela

Dom Lodzia, czyli Łódzki Dom

To jednak nie koniec łódzkich śladów w Tel Awiwie. To Weiss uważany jest za pioniera przemysłu tekstylnego w mandacie Palestyny. Zbudował jedną z pierwszych fabryk włókienniczych w Tel Awiwie. Dom Lodzia (Łódzki Dom) zbudowany w roku 1924 (dziś to ulica Nahmani 43 w Tel Awiwie), otrzymał nazwę na cześć miasta, w którym Weiss spędził młodość. Dziś określany jest czerwonym domem. Nie bez przyczyny. Jego budulcem jest w przeważającej części czerwona cegła, a wygląd kojarzy się z zabudową dawnych łódzkich fabryk. Dom wyróżnia się na tle zabudowy Tel Awiwu. W roku 2013 został gruntownie wyremontowany.

fot.Erezmon/CC BY-SA 3.0

fot.Erezmon/CC BY-SA 3.0 Dom Lodzia (Łódzki Dom)

Do dziś na osiedlu Lew ha-Ir w zachodniej części miasta zachował się też dom Weissa budowany w latach 1909–1910 według jego własnego projektu. W 1927 roku został przebudowany – dodano sześć pokojów na górnym piętrze. Z miejsca dostrzegalne są pewne podobieństwa tego budynku do łódzkiego Pałacu Poznańskiego znajdującego się przy ulicy 1 Maja. Dom Weissa leży w granicach Białego Miasta i znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Weiss mieszkał w nim do swojej śmierci w 1947 roku. Spoczywa na cmentarzu Trumpendor w Tel Awiwie. Wspomina się go jako jednego z najważniejszych założycieli tego miasta.

Bibliografia

1. Archiwum Państwowe w Łodzi
2. Zofia Borzymińska, Rafał Żebrowski, Polski słownik judaistyczny T1: dzieje, kultura, religia, ludzie., Warszawa 2003.
3. Andrzej Machejek, Żydzi Łódzcy / Jews of Łódź, Gandalf 2010.
4. Wiesław Puś, Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793-1914, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2003.
5. White City of Tel-Aviv – the Modern Movement, whc.unesco.org (dostęp: 20.06.2023).
6. Noam Dvir, Red House Red Flag? www.haaretz.com (dostęp: 20.06.2023).