Saigō Takamori. Ostatni samuraj

Niegdyś samurajowie stanowili podstawę japońskich sił zbrojnych. Przyczynili się do sukcesów tego państwa na wielu polach bitew. Przyszedł jednak czas, kiedy postępujące w Japonii zmiany dotknęły ich w sposób tak znaczący, że zostali zepchnięci na margines. Jak do tego doszło? W Japonii pod koniec lat 60. XIX wieku nastało cesarstwo. Epoka siogunów i rodu Tokugawów odeszła w zapomnienie. Jednym z głównych dowódców tamtego okresu przełomu był Saigō Takamori. Pomagał on ugruntować władzę cesarza.

Portret Saigo Takamori (olej na płótnie) autorstwa Ishikawy Shizumasy (1848–1925)

Kolejne lata to reformy okresu Meiji. Przyjęto tzw. przysięgę cesarską, regulującą nowe relacje społeczne, w której wspomniano m.in. o tym, że wszystkie stany będą mieć udział w rządzeniu państwem. Kraj miał też otworzyć się na świat. Mówiono, że obowiązywać będą „wschodnia etyka i zachodnia nauka”. Miasto Edo zyskało nową nazwę: Tokio. Dotychczasowe posiadłości klanów podzielono na 45 prefektur. Niektóre regulacje bezpośrednio uderzyły w samurajów…

Na równi pochyłej

Tym, co w znaczącym stopniu odbiło się na statusie samurajów, było zaimportowanie z zagranicy pomysłu organizacji armii pochodzącej z poboru, którą Japonia zaczęła dysponować od 1873 roku. Odtąd wojskowym mógł zostać każdy. Samurajowie przestali być potrzebni. Stali się zależni od pieniędzy wypłacanych im przez państwo, które zdjęło z daimyō (którzy z kolei stali się gubernatorami) obowiązek ich utrzymywania i zaczęło wypłacać skromniejszy z roku na rok żołd.

Rok 1873 przyniósł jeszcze jeden wstrząs: wprowadzono możliwość zamienienia tych wypłat na jednorazową rekompensatę, co od roku 1876 stało się obligatoryjne. Skutek tego był taki, że wielu samurajów zostało po prostu bez środków do życia. Tym bardziej że wraz ze wprowadzeniem prefektur stracili dotychczasowych pracodawców. Niektórzy spróbowali się przekwalifikować. Otwierali szkoły walki, próbowali szczęścia jako policjanci. Wielu było jednak zmuszonych sprzedać swoje ziemie, a nawet miecze, za co otrzymywali pieniądze „spłukane łzami”.

fot.domena publiczna

Na Kiusiu zbrojnie wystąpiło około 2000 samurajów pod dowództwem Etō Shinpei.

Zmiany dotknęły również symboli tradycji samurajskiej. Najpierw (w 1871 roku) wprowadzono przepis, zgodnie z którym samuraje mogli przestać nosić swoje dwa miecze. Był to wątpliwej jakości „przywilej”. Ale „prawo” to zamieniono później na obowiązek, ponieważ w 1876 roku zabroniono im wręcz noszenia oręża. W efekcie w latach 1873–1877 zaczęło dochodzić do niepokojów społecznych z udziałem samurajów. Przykładowo na Kiusiu zbrojnie wystąpiło około 2000 samurajów pod dowództwem Etō Shinpei. Jednakże tak jego, jak i wszelkie inne tego typu bunty zostały krwawo stłumione.

Ostatni samuraj

Japońscy samuraje musieli być nieprawdopodobnie wręcz rozczarowani nowym porządkiem. Ale w całej tej układance był jeszcze ktoś. Ten człowiek być może mógłby stwierdzić: „nie o to walczyłem”. Tym kimś był Saigō Takamori. Ówczesny dowódca Przybocznej Gwardii Cesarskiej był człowiekiem czynu. Zapewne oczekiwał, że Japonia wciąż będzie rozwiązywać swoje problemy na arenie międzynarodowej z pozycji siły. Kiedy Korea nie wyraziła woli nawiązania z nowymi władzami normalnych relacji, głośno opowiedział się za inwazją. Dla stworzenia casus belli miał nawet zaoferować, że… da się zabić Koreańczykom.

fot.Le Monde Illustré/domena publiczna

Saigō (w zachodnim mundurze, siedzi) ze swoimi oficerami

W nowej Japonii takie sugestie uważano za wariactwo. Z Koreą ostatecznie dogadano się na drodze dyplomatycznej, zawierając traktat o pokoju i przyjaźni, chociaż faktem jest, że grożono jej atakiem. A Saigō? Kiedy zablokowano jego plan wysłania ekspedycji na Półwysep Koreański, w geście protestu złożył dymisję z pełnionych funkcji. Powrócił ze swoimi zwolennikami na Kiusiu. W Kagoshimie (stolicy dawnego księstwa Satsuma) Saigō Takamori oraz Shimazu Hisamitsu założyli akademię, której celem była opieka nad „bezpańskimi” samurajami oraz ich szkolenie. I to właśnie ta akademia miała stać się źródłem otwartej rebelii samurajów przeciwko nowemu porządkowi.

Czytaj też: Atramentowy wojownik. Opowieść o Yasuke, czarnoskórym samuraju

Przelana czara goryczy

Punktem kulminacyjnym okazał się rok 1877, kiedy rząd Japonii nakazał akademii wydanie będących w jej posiadaniu zapasów zachodniego uzbrojenia. W styczniu wysłano tam nawet specjalną jednostkę marynarki. Zapewne już wtedy obawiano się powstania. Zapasów nie wydano, a skutkiem całej tej sytuacji stała się ostatnia rebelia samurajów na taką skalę. Ale po kolei.

Jak podaje Leonardo Vittorio Arena, bez wiedzy Saigō szkoleni przez niego samurajowie zdecydowali się obrabować rządowe arsenały w Kagoshimie. Ostatecznie jednak Saigō Takamori zdecydował się postąpić lojalnie wobec swoich podopiecznych i poprowadzić powstanie.

fot.EAST NEWS

Do historii Saigo Takamoriego nawiązuje film „Ostatni Samuraj” z roku 2003.

Z początku stanął na czele 15-tysięcznej armii, która następnie urosła do 25 000, by ostatecznie osiągnąć imponującą liczbę 40 000 gotowych na wszystko samurajów. Część autorów podaje, że Saigō chciał pójść nawet na Tokio. Bezpośrednim celem ataku stała się najpierw twierdza Kumamoto, w której stacjonował garnizon liczący 4000 żołnierzy. Przystąpiono do oblężenia, jednak japońskie wojsko broniło się zaciekle. Wytrzymało ponad 20 dni. Na domiar złego dla samurajów na ratunek twierdzy przybyła w końcu regularna japońska armia.

Czytaj też: Czy ataki na Hiroszimę i Nagasaki były konieczne?

Honorowa śmierć

Role się odwróciły. Teraz to samurajowie musieli zacząć się cofać, ponosząc coraz większe straty. W pewnym momencie okazało się, że rebelianci nie mają już dokąd wracać. Oto bowiem sama Kagoshima, w której nie pozostało zbyt wielu obrońców, została zaatakowana przez japońską flotę i zdobyta. W schyłkowej fazie walk Saigō Takamori, który zdecydował się skierować w okolice Shiroyamy, prowadził już tylko około kilkuset (źródła podają tu różne liczby, np. 100 czy 400) samurajów. Było oczywiste, że ich ostateczna klęska jest tylko kwestią czasu.

Pomocną dłoń do Saigō próbował jeszcze wyciągnąć minister sił lądowych Yamagata Aritomo, prywatnie przyjaciel przywódcy buntu samurajów. W skierowanym do niego liście Yamagata zaznaczył, że ta krwawa bratobójcza walka nie ma sensu i proponował Saigō kapitulację. Zapewniał go, że będzie mógł liczyć na łaskę, ponieważ w ten sposób udowodni, że sytuacja jedynie wymknęła mu się spod kontroli. Saigō nie skorzystał z tej oferty.

fot.Mosai Nagashima (Yoshitora Utagawa) /domena publiczna

Saigō (u góry, po prawej) dowodzi swymi wojskami w bitwie pod Shiroyamą

Szans samurajowie w istocie nie mieli. W ich kierunku zmierzały siły rządowe w liczbie 30 000 żołnierzy. Żołnierzy poborowych, których wartość bojową Saigō tak gorąco kwestionował. Do ostatecznego starcia doszło 24 września 1877 roku. Wierni swoim zasadom wojownicy postanowili walczyć do samego końca. W ostatniej bitwie z powodu odniesionej rany Saigō nie brał już udziału. Jego wierny towarzysz Beppo Shinsuke pomógł mu dostać się do pobliskiego domku, w którym przywódca powstania samurajów zdecydował się popełnić seppuku. Po tym, jak rozciął sobie brzuch, Beppo ściął jego głowę, by następnie wyruszyć do ostatniej walki.

Pokonani, lecz nieśmiertelni

Po bitwie głowa Saigo znalazła się w rękach generała Yamagaty, który oddał honor swojemu przeciwnikowi. Nie pozwolił też na to, by mówiono o nim jako o zdrajcy. I to pomimo faktu, że w trakcie tej wojny domowej zginęło 6000 żołnierzy, a 10 000 zostało rannych. Kosztowała ona państwo japońskie 40 milionów jenów, co stanowiło 80% ówczesnego rocznego budżetu.

Samego Saigō Takamoriego pożegnano z żalem i szacunkiem. Generalnie ostatni tak duży zryw samurajów spotkał się z tak dużym zrozumieniem, a nawet poparciem ze strony japońskiego społeczeństwa, że władze miały z tym dość spory problem. Nawet mieszkańcy Tokio w hołdzie dla pokonanych wojowników zakładali stroje w barwach klanu Saigō. Czynili tak nie tylko zwykli obywatele, ale nawet dworzanie i wysocy urzędnicy.

fot.Ueno Hikoma/domena publiczna

Samuraje przegrali swój ostatni bój, ale na zawsze zapisali się w historii Japonii

Zresztą o samym buncie samurajów nie pisze się w japońskich źródłach właśnie w ten sposób. Nazywa się go seinan-sensō, co oznacza wojnę na południowym zachodzie. Zarówno Saigō Takamori, jak i jego towarzysze broni doczekali się też szybkiej rehabilitacji. Stało się to już w roku 1889. Saigō doczekał się nawet upamiętnienia w postaci pomnika, który został ustawiony w parku Ueno w Tokio. A zatem chociaż japońscy samuraje przegrali swój ostatni większy bój i zniknęli jako formacja wojskowa tego państwa, to jednak na zawsze zapisali się w pamięci społeczeństwa Kraju Kwitnącej Wiśni.

Bibliografia

1. V. Arena, Samuraje. Triumf i upadek japońskich wojowników, Wydawnictwo RM, Warszawa 2019.
2. G. Henshall, Historia Japonii, Bellona, Warszawa 2011.
3. Klimecki, Pekin-Szanghaj-Nankin 1937-1945, Bellona, Warszawa 2008.
4. Okraska, Tron we krwi: refleksje nad przemianami okresu Meiji w Japonii, „Pisma Humanistyczne”, nr 11/2013.
5. Szymankiewicz, Psychofizyczne i kulturowe aspekty systemów sztuk walki dalekiego wschodu [w:] J. Włodarski, K. Zeidler (red.), Japonia w oczach Polaków. Państwo-społeczeństwo-kultura, tom II, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009.