Zaporożcy piszący list do sułtana

Artyści wszystkich epok raczej nie stronili od rzucania zniewag – a już szczególnie, gdy chodziło o prace innych artystów. „Jak on mnie nudzi” – powiedział Pierre Auguste Renior o Leonardzie da Vinci. „Powinien był się trzymać swoich latających machin”. Dla Salvadora Dalego styl Jacksona Pollocka był jak „niestrawność po zupie rybnej”. Gustave Coubert tak skwitował „Olimpię” Edouarda Maneta: „Płaskie to, bez modelowania. Jak królowa kier po kąpieli”. Marc Chagall stwierdził: „Prawdziwy geniusz z tego Picassa. Szkoda, że nie maluje”. Spytany o opinię na temat Jaspera Johnsa, Andy Warhol odrzekł: „Och, dla mnie jest wielki. Robi takie świetne obiady”.

Wkrótce sam skosztował tego lekarstwa, gdy na przyjęciu wpadł na Willema de Kooninga, a ten go zrugał: „Jesteś pan zabójcą sztuki, mordercą piękna, a nawet katem śmiechu. Nie cierpię twojego pacykarstwa!”. W dyskretniejszym tonie Frederick Leighton wbił szpileczkę Jamesowi McNeillowi Whistlerowi: „Mój drogi Whistlerze, zostawiasz swoje obrazy w takim niedopracowanym, szkicowym stanie. Czemu żadnego nie dokończysz?”. Riposta była błyskawiczna: „Mój drogi Leightonie, a czemu ty w ogóle zaczynasz swoje?”.

Największa jednak obelga w historii sztuki zaczęła nabierać kształtu w 1880 roku, kiedy realista Ilja Riepin (1844–1930), powszechnie uznawany za największego rosyjskiego artystę XIX wieku (nazywanego też Tołstojem malarstwa), zjawił się na przyjęciu u historyka Dmytra Jawornyckiego (1855–1940). Gospodarz odczytał gościom niedawno odkrytą kopię listu napisanego rzekomo w 1676 roku. Treść tak zawładnęła wyobraźnią malarza, że niezwłocznie przystąpił do pracy nad uwieńczeniem tego epizodu historycznego, co miało mu zająć bite jedenaście lat.

Sułtańskie ultimatum

W 1676 roku sułtan turecki Mehmed IV wystosował ultimatum do Kozaków zaporoskich zamieszkujących ziemie za porohami Dniestru (środkowa Ukraina), którzy dotychczas skutecznie się bronili przed ekspansją imperium osmańskiego. „Nikt na świecie nie był tak przywiązany do idei wolności, równości i braterstwa jak oni” – zachwycał się Riepin. List sułtański miał brzmieć mniej więcej tak:

„My, sułtan, syn Muhammada; brat Słońca i Księżyca, wnuk i namiestnik Boga; władca Macedonii, Babilonu, Jerozolimy, Górnego i Dolnego Egiptu, cesarz cesarzy; suweren suwerenów; rycerz znamienity i niezwyciężony; niezachwiany strażnik grobu Jezusa Chrystusa; powiernik przez samego Boga wybrany; nadzieja i pocieszenie muzułmanów; wielki poskromiciel i opiekun chrześcijan – nakazujemy Wam, Zaporożcom, podporządkować nam się z własnej woli i bez oporu, jak też przestać nas niepokoić najazdami”.

Tekst stanowi fragment książki Edwarda Brooke’a-Hitchinga „Galeria szaleńca. Najdziwniejsze obrazy, rzeźby i inne kurioza z historii sztuki” (Rebis, 2022).

Kozaków tak ów list rozgniewał, że postanowili ułożyć jak najbardziej obelżywą odpowiedź. Wzięli się to tego tak sumiennie, że stworzyli najzjadliwszą z ripost w dziejach. Ogromne, czterometrowe płótno Riepina pokazuje ich przy tym zadaniu, pękających z rubasznego śmiechu nad kolejnymi zadaniami pysznie obscenicznego tekstu i zarazem parodii sułtańskiej tytułomanii.

Riposta Kozaków

Oto jego treść wiernym przekładzie:

„O sułtanie, diable turecki z czarciego rodu, towarzyszu samego Lucyfera, bądź pozdrowiony! Jakiż z Ciebie rycerz piekielnik, że gołym tyłkiem jeża ubić nie zdołasz? Diabeł sra, a Twoja armia to żre. Nie będziesz, suczy synu, niewolił dzieci chrześcijańskich; niestraszne nam Twoje wojska i bić się z Tobą będziemy na lądzie i morzu, pieprzona twoja mać.

Ty parobku babiloński, kołodzieju macedoński, piwowarze z Jerozolimy, kozojebco aleksandryjski, świnopasie górno i dolnoegipski, wieprzu armeński, złodzieju podolski, katamito Tatarów, kacie Kamieńca i błaźnie całego świata i podziemia, głupcze przed Bogiem, wnuku węża i czyraku na naszych kutasach. Ty świński ryju, kobyli zadzie, kundlu z jatki, łbie niechrzczony, pieprzona Twoja mać!

Oto, co Zaporożcy Ci oświadczają, szumowino. Chrześcijanom świń nawet pasał nie będziesz. I na tym kończymy, albowiem na datach się nie znamy i kalendarza u nas nie masz; księżyc na niebie nam za niego starczy i rok Pański, a dzień tu taki sam jak i u Ciebie – całujże nas przeto w rzyć. Ataman koszowy Iwan Sirko z całym zaporoskim towarzystwem”.

fot.Ilja Riepin/domena publiczna

Ilja Riepin, „Zaporożcy piszący list do sułtana”

Historia ta urzekła nie tylko Riepina. Krótko po ukończeniu obraz zakupił car Aleksander III, który wyłożył 35 tysięcy rubli – sumę podówczas niebywałą. Od tamtej pory pozostaję on w zbiorach Rosyjskiego Muzeum Państwowego w Petersburgu.

Źródło: