Pucz moskiewski w 1991 roku

Swoje fiasko sierpniowy pucz zawdzięczał przede wszystkim moskwianom, którzy tłumnie wylegli na ulice radzieckiej stolicy. W ten sposób obywatele zademonstrowali swój sprzeciw wobec działań puczystów i powrotu do komunistycznej dyktatury. Byli to ludzie, którzy – w wyniku gorbaczowowskiej pieriestrojki – poznali słodki smak wolności i nie chcieli ponownie znaleźć się za żelazną kurtyną.

Przewrót dojrzewa…

Polityka pieriestrojki zapowiedziana przez 54-letniego sekretarza generalnego KC KPZR Michaiła Gorbaczowa szybko przyniosła plony. W kraju pojawiła się wolna prasa. Ludzie spragnieni prawdy o przeszłości swojego kraju i jego ówczesnych problemach ustawiali się w długich kolejkach przed kioskami. Mieszkańcy zdali sobie sprawę z łamania ich praw obywatelskich i zapragnęli żyć tak, jak na „zgniłym Zachodzie”.

Obywatele i politycy coraz częściej domagali się zniesienia hegemonii Partii Komunistycznej. W 1989 roku – po raz pierwszy od 80 lat – do Rady Najwyższej Związku Radzieckiego wskutek wolnych wyborów weszły osoby niebędące członkami partii. W sowieckim parlamencie pojawiły się opozycyjne frakcje, np. Międzyregionalna Grupa Deputowanych.

Polityka pieriestrojki zapowiedziana przez 54-letniego sekretarza generalnego KC KPZR Michaiła Gorbaczowa szybko przyniosła plony.

To wszystko było nie w smak konserwatystom, których nie brakowało w otoczeniu Gorbaczowa – radziecki lider był zmuszony do lawirowania pomiędzy zwolennikami starego porządku i przedstawicielami demokratycznych ugrupowań. Republiki Nadbałtyckie deklarowały chęć opuszczenia Związku Radzieckiego. Zresztą można odnieść wrażenie, że sam inicjator pieriestrojki, zamierzający budować „socjalizm o ludzkiej twarzy”, był zaskoczony zakresem zmian, które zaszły w kraju i umysłach obywateli.

Pod koniec 1990 roku konserwatyści zaczęli wywierać coraz większy wpływ na Gorbaczowa, który od marca 1990 roku został pierwszym Prezydentem ZSRR. Eduard Szewardnadze, minister spraw zagranicznych Związku Radzieckiego, podał się do dymisji 21 grudnia 1990 roku, tłumacząc, że jest to jego protest przeciwko „nadchodzącej dyktaturze”. 13 stycznia 1991 roku radzieckie czołgi zaatakowały wieżę telewizyjną w Wilnie. Zginęło 14 obrońców budynku. 29 stycznia tegoż roku Gorbaczow zezwolił na użycie wojska „w celu utrzymania porządku publicznego”.

Czytaj też: Pierwsze damy Związku Radzieckiego. Kim były żony najważniejszych polityków ZSRR

Restart Związku Radzieckiego

Sytuacja społeczna w kraju była niełatwa. Nie tylko Republiki Nadbałtyckie, ale nawet Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka – oczywiście pod wpływem opinii publicznej – zaczęła domagać się większej niezależności od Moskwy. Borys Jelcyn, główny polityczny rywal Sekretarza Generalnego KC KPZR, cieszył się ogromną popularnością i w czerwcu 1991 roku wygrał wybory prezydenckie w Rosji.

Aby uchronić Związek Radziecki przed ostateczną dezintegracją, Michaił Gorbaczow postanowił renegocjować traktat związkowy. Do nowego państwa o nazwie „Związek Suwerennych Republik Radzieckich” miało przystąpić 9 republik: Rosja, Ukraina, Białoruś, Kazachstan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tadżykistan, Kirgizja, Azerbejdżan. Pozostali członkowie ZSRR mogli wejść do tej struktury w przyszłości. Zgodnie z przewidywaniami Litwa, Łotwa i Estonia zrezygnowały z członkostwa w Związku Suwerennych Republik Radzieckich.

Ustalono, że podmioty nowego państwa będą cieszyć się większą niezależnością od Moskwy, zachowując wspólną walutę i wspólne siły zbrojne. Michaił Gorbaczow pozostawał na stanowisku prezydenta. Podpisanie nowego układu zaplanowano na 20 sierpnia 1991 – wówczas do Moskwy mieli przyjechać liderzy dziewięciu wymienionych republik. Poczyniwszy ustalenia w sprawie nowej umowy związkowej. Gorbaczow, jego żona Raisa, córka Irina, zięć Anatolij i dwie ich córki wyjechali na wakacje do swojej krymskiej rezydencji w Forosie. Powrót do stolicy zaplanowali na 19 sierpnia…

Czytaj też: Dajcie spokój starszym panom. Co się stało z ekipą Kiszczaka po 1989 roku?

Pucz i jego fiasko

Twardogłowi we władzach radzieckich postanowili nie dopuścić do podpisania traktatu i zrezygnować z wprowadzania wszelkich reform. W tym celu założyli tak zwany Państwowy Komitet Stanu Wyjątkowego (PKSW). W jego skład weszło osiem osób, m.in. premier Walentin Pawłow, wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew, minister obrony ZSRR Dmitrij Jazow, szef KGB Władimir Kriuczkow, minister spraw wewnętrznych Boris Pugo. Planowano wprowadzenie stanu wyjątkowego i obalenie Michaiła Gorbaczowa.

18 sierpnia członkowie PKSW odwiedzili Prezydenta ZSRR, by skłonić go do rezygnacji z pełnionej funkcji. Powodem tego miał być zły stan zdrowia uniemożliwiający wykonywanie obowiązków głowy państwa. Michaił Gorbaczow nie zgodził się. Wtedy spiskowcy wydali rozkaz internowania prezydenta. Rezydencja w Forosie została pozbawiona łączności telefonicznej.

fot.Ole Husby/CC BY-SA 2.0

Wieczorem na ulicach Moskwy rozpoczęły się protesty.

19 sierpnia w poniedziałek o godz. 3:30 szef KGB oznajmił swoim podwładnym: „Pieriestrojka się skończyła”. O godz. 5:00 naczelnik moskiewskiego oddziału KGB otrzymał od swojego kierownictwa podpisane in blanco formularze nakazów aresztowań (puczyści planowali areszty swoich politycznych przeciwników, dziennikarzy itd.).

O godz. 6:00 na konferencji prasowej transmitowanej drogą telewizyjną i radiową Giennadij Janajew wystąpił w imieniu PKSW. Oznajmił, że z powodu złego stanu zdrowia Michaił Gorbaczow nie jest w stanie pełnić swoich konstytucyjnych obowiązków. Na czas niedyspozycji prezydenta miał go zastąpić wiceprezydent. Janajew ogłosił wprowadzenie stanu wyjątkowego, wezwał obywateli do „zachowania spokoju” i podporządkowania się decyzjom nowych władz. Wysłuchawszy oświadczenia Janajewa, pewna młoda dziennikarka zapytała członków PKSW: „Czy zdajecie sobie sprawę, że właśnie dokonaliście zamachu stanu?”.

Wczesnym rankiem 19 sierpnia puczyści sprowadzili do stolicy kilka elitarnych jednostek wojskowych. Ciekawostką jest, że dowódcy niektórych formacji odmówili podporządkowania się członkom PKSW. Wieczorem na ulicach Moskwy rozpoczęły się protesty. Niezadowoleni udawali się do Białego Domu – siedziby rosyjskiego parlamentu – który stał się centrum opozycji. Na czele protestujących stanął Borys Jelcyn. W budynku zgromadzili się deputowani Dumy, działacze kultury i wojskowi, którzy nie chcieli podporządkować się PKSW. Biały Dom otoczyły lojalne Jelcynowi oddziały czołgistów, zamierzające bronić opozycyjnych polityków. W pewnym momencie na jeden z czołgów wspiął się Jelcyn, który wygłosił przemówienie i określił działania puczystów mianem „nieprawnych”.

Wieczorem 20 sierpnia do ludzi przebywających w Białym Domu dotarła wiadomość, że lojalne wobec puczystów jednostki wojskowe mają zaatakować budynek w nocy z 20 na 21 sierpnia. Mieszkańcy Moskwy zbudowali barykady wokół siedziby parlamentu. Prezydent Jelcyn i wiceprezydent Aleksander Ruckoj prosili ludzi, by nie narażali życia i nie kładli się pod koła nadjeżdżających czołgów. Zamiast tego radzili im rozmawiać z atakującymi i apelować do ich sumienia. Nocą rzeczywiście nastąpił atak. W jego trakcie zginęło trzech młodych moskwian.

Rano 21 sierpnia stało się jasne, że pucz powoli wygasa. Stało się tak dzięki protestom obywateli oraz niezdecydowaniu członków PKSW. Wieczorem rozpoczęły się aresztowania puczystów, jeden z nich – Boris Pugo – popełnił samobójstwo. W nocy z 21 na 22 sierpnia do Moskwy wrócił Gorbaczow z rodziną.

Źródła:

1. Вспоминаем август 1991-го . „Вечерняя медуза”, 19.08.2016.
2. Путч 1991 года: час за часом. BBC
3. «Сейчас действительно решается будущее» История путча в дневниковых записях августа 1991 года. meduza.io, dostęp w dn. 03.08.2021