„Polska jest nasza!”. Wybuch i przebieg powstania wielkopolskiego

Mija kolejny dzień, który zamienia się w nieznośnie długi i monotonny, pełen niepewności tydzień.

Podczas gdy ja uczę się naszych córeczek, a one poznają mnie, w trakcie niekończącego się karmienia piersią i zmieniania pieluszek, Konstanty w Poznaniu toczy swoją walkę. I choć domyślam się, że wszystko jest skomplikowane i niebezpieczne, to nie mam pojęcia, jak wielką przeżywa ekscytację.

Iskra zapalna

Ponownie zakwaterowuje się w mieszkaniu rodziców, gdzie lokuje również Pawła i dwóch jego znajomych. W sumie jest w nim stłoczonych aż osiemnastu mężczyzn, którzy tylko czekają na sygnał.

I choć Niemcy jeszcze niedawno ostentacyjnie prężyli muskuły i urządzali demonstracyjne defilady wojsk w mieście, zapominając przy tym, ilu w ich szeregach maszeruje Polaków, teraz jakby przycichli i stracili animusz. Co daje sporą nadzieję, że walczyć też im się nie będzie chciało. Oby.

Ale chwilą, na którą wszyscy czekają, a w której ja z uwagi na stan, w jakim się znalazłam, nie mogę uczestniczyć, jest przyjazd do przyszłej stolicy Wielkopolski naszej eksportowej dumy – Ignacego Paderewskiego. Tak ogromnie żałuję, że nie jest mi dane go zobaczyć!

fot.NAC/domena publiczna

Ignacy Jan Paderewski wśród osób witających go na dworcu w Poznaniu.

Artysta jest w drodze z Anglii do Warszawy, a Niemcy usiłują zablokować postój pociągu w Poznaniu i robią wszystko, by nie dopuścić, aby wysiadł na ślicznym dworcu letnim. Jest 26 grudnia godzina dwudziesta pierwsza dziesięć, właśnie w tej chwili zaczyna odmieniać się nasz los. Paderewski zatrzymuje się w przepięknym, monumentalnym hotelu Bazar i mimowolnie staje się iskrą zapalną powstańczego zrywu.

Podejrzewam, że musi być dość mocno skonsternowany rolą, w jakiej niespodziewanie obsadziło go życie. A biedna pani Paderewska? Z pewnością zmęczona podróżą, nie jest uszczęśliwiona, że znalazła się w centrum uwagi tłumu.

Choć z drugiej strony musi to być niezwykle ekscytujące, tak sądzę, bo przecież nigdy nie porwałam za sobą żadnego tłumu. Ot, co najwyżej Konstantego, który zakochany chodzi za mną krok w krok i spełnia najdziwniejsze zachcianki. Tak bardzo go kocham i tak bardzo się martwię!

Czytaj też: Poznań 1918. Jak rozpoczęło się powstanie wielkopolskie?

Powstanie z klasą

Śmiać mi się chce na myśl o zaborcach, którzy, by zniechęcić poznaniaków, wygasili latarnie w mieście. Dobre sobie! Jakby ciemność mogła nas powstrzymać. A ponadto, skoro w ciemności gwiazdy błyszczą najbardziej, nietrudno przewidzieć, w kogo się zapatrzymy.

Kostek, ulegając entuzjazmowi tłumu, w wielkim pochodzie z dworca maszeruje wraz z teściem pod Bazar i wysłuchuje krótkiego przemówienia Paderewskiego, który bynajmniej nie zagrzewa do chwycenia za broń. Ale jak się okazuje, nie ma to najmniejszego znaczenia: z małej iskierki rozgorzał wielki ogień, którego nie sposób ugasić.

Tekst stanowi fragment książki Niny Majewskiej-Brown „Florentyna i Konstanty 1916–1924. Zakładnicy wolności”, Bellona 2021. Kup teraz „Kup »

Nikogo nie zastrasza popołudniowa, zorganizowana dzień później manifestacja niemiecka, która wśród nacjonalistycznych pieśni, zrywania i niszczenia polskich flag przechodzi z Jeżyc do centrum, po drodze demolując komisariat Naczelnej Rady Ludowej. Ma być odpowiedzią na zryw mieszkańców, spowodować, że się zatrzymamy, cofniemy. Ale tylko sprawia, że dobitniej czujemy, iż to ten czas, że siła jest w nas! Z okolicznych miejscowości, z Kórnika, Pleszewa, ze Środy Wielkopolskiej, wyruszają tłumy mężczyzn, by własną piersią bronić ojczyzny, a w zasadzie narodzin ojczyzny.

W samym Poznaniu w intencji wyzwolenia odprawiane są liczne msze, które niebawem zmieniają się w wolnościowe manifestacje, zagrzewając mieszkańców do działania. I gdy około siedemnastej zdenerwowani zaborcy stają oko w oko z tłumem pod Bazarem, naprzeciw polskiej Straży Ludowej, nie wiedzieć komu puszczają nerwy i pada pierwszy strzał. Czy ma to znaczenie? Pewnie historycy będą to rozważać latami, usiłując dotrzeć do sedna sprawy, ale wiadomo jedno – zaczyna się.

O dziwo, nie dochodzi do masakry ani wielkiej walki, nie ma tego, nad czym zawsze najbardziej ubolewamy – rannych. Jakimś cudem zostaje sprawnie aresztowane niemieckie dowództwo, które po przesłuchaniu, po kilku dniach zostaje zwyczajnie zwolnione. Musicie przyznać, że co jak co, ale poznaniacy mają klasę.

Czytaj też: Powstanie Wielkopolskie – przemyślane, przygotowane, wygrane!

Bezradni Niemcy

Oczywiście największym problemem jest brak umundurowania oraz kadry oficerskiej. Przewidujący Niemcy zadbali o to, by w szeregach ich wojska Polacy nie awansowali i nie poznawali tajników prowadzenia wojny, strategii i bitew. Ale czy to nas powstrzyma? Bynajmniej!

Już 8 stycznia 1919 roku prosto z Warszawy przybywa Józef Dowbor Muśnicki, dowódca I Korpusu Polskiego w Rosji, by zastąpić głównodowodzącego, który położył podwaliny armii wielkopolskiej, Stanisława Taczaka.

Dowbor Muśnicki, jak na wojaka przystało, wprowadza żelazną dyscyplinę, forsuje decyzję o powszechnym poborze, rozbudowuje armię Taczaka, tak że w jej szeregach niebawem znajdzie się niemal sto dziesięć tysięcy żołnierzy. Wielka, niebywała rzecz, która niewątpliwie nie umknie uwagi osłabionym Niemcom. Nareszcie muszą się z nami liczyć.

fot. Narcyz Witczak-Witaczyński/NAC/domena publiczna

Pociąg pancerny powstańców wielkopolskich „Danuta”.

Najbardziej bawi nas to, w jaki sposób przesyłają do Poznania posiłki! Pociągiem! Trzeba zupełnie nie mieć wyobraźni, aby nie przewidzieć, że na dworcu zgotujemy im zacne przyjęcie, rozbrajając, biorąc w niewolę i zdobywając przy okazji broń, która tak bardzo jest nam potrzebna!

Śmiejemy się do rozpuku, gdy obok karabinów mauser 7,92 mm, ciężkich karabinów maszynowych Maksima odbijamy bezradnym Niemcom pancerny pociąg! Pomijam już akcję z 29 na 30 grudnia 1918 roku, gdy młodzi chłopcy w Inowrocławiu walczyli jak dorośli, doświadczeni mężczyźni.

Kompania Rezerwy Skautowej w Kościanie przeprowadziła akcję pod kryptonimem Wolność, w wyniku której z magazynów niemieckiego II batalionu zapasowego 37. pułku piechoty wykradziono broń, m.in. 6 ciężkich i 12 lekkich karabinów maszynowych, ok. 800 karabinów i 107 pistoletów. Zdobyta broń została wykorzystana m.in. przez oddziały powstańcze z Krzywinia i Wielichowa. Przejęto władzę wojskową i administracyjną nad miastem.

Czytaj też: Batalion śmierci. Tam wyrzutkowie spod znaku trupiej główki walczyli o polskie granice

Bezmyślne psucie amunicji

I pomyśleć, że to wszystko dzieje się niemal na moich oczach. Konstanty w listach nie chce zdradzać szczegółów, pomija to, w jaki sposób Paweł złamał nogę, i nawet zaczynam podejrzewać, że zwyczajnie został poturbowany przez napierający tłum, albo gdzieś się przewrócił, niekoniecznie w jakiejś krwawej walce (…).

Pierwszą ofiarą powstania, która poniosła śmierć w dniu jego wybuchu, był Antoni Andrzejewski, nota bene najprawdopodobniej zginął od polskiej kuli!

Demonstracyjny pochód niemiecki przeszedł w pobliżu Bazaru w stronę Generalnej Komendy. Żadnej strzelaniny pod Bazarem nie było, bo nie było tam w chwili przechodzenia pochodu niemieckiego żadnej policyjnej osłony Paderewskiego i towarzyszących mu oficerów alianckich. Pod Bazarem stanęła dopiero w godzinę po przejściu pochodu kompania Straży Ludowej i na rozkaz Rybki zaczęła bezładną strzelaninę. […]

Walk żadnych nie było, za to bezmyślne psucie amunicji, strzelanie w powietrze, bo wroga nie było. Od strzałów spod Bazaru zginął [Antoni] Andrzejewski, chłopak do posług w bilardowni na I piętrze Espanty, który z ciekawości wyszedł na taras. Legenda pasowała go na «poległego powstańca». Walczono z ulic, prywatnych mieszkań, używając ciężkich karabinów maszynowych i granatów. Podczas jednego ze szturmów zginął pierwszy powstaniec, górnik westfalski Franciszek Ratajczak.

fot.Leon Prauziński/domena publiczna

Zwycięski szturm na Prezydium Policji i śmierć Franciszka Ratajczaka.

I choć Paderewski wraz z żoną już w sylwestra wybierają się w dalszą podróż do stolicy, nie czujemy się opuszczeni; wręcz przeciwnie. Jesteśmy niemal pewni, że przyszły premier i szef dyplomacji będzie myślał o nas z dumą i ze wzruszeniem. Przynajmniej mnie towarzyszyłyby takie uczucia. Zastanawiam się, czy mężczyźni myślą nieco inaczej, czy podzielają nasze emocje.

Najbardziej niezwykłe w tym wszystkim jest to, że niejako spełnia się przepowiednia Kostka. Nie ma wielkich walk, setek zabitych i tysięcy rannych. Niemcy zachowują się tak, jakby im się nie chciało, pozwalając na to, by już wkrótce na ratuszu łopotała biało-czerwona flaga; przez lata ukrywana w kamienicy przy Starym Rynku, w której mieści się najstarsza apteka w mieście. To takie wzruszające.

Konstanty z teściem i Pawłem wracają do domu w wyjątkowym dniu – 6 stycznia 1919 roku. Wtedy w nasze ręce przechodzi lotnisko.

Batalion Służby Straży i Bezpieczeństwa, pluton artylerii, oddział konny, oddział wywiadowczy oraz sanitarny dokonują spektakularnego ataku na niemiecką stację lotniczą na podpoznańskiej Ławicy. Ginie 1 żołnierz, 3 zostaje rannych. Poddaje się 7 oficerów i ok. 200 niemieckich żołnierzy. Zgrupowanie pod dowództwem ppor. Andrzeja Kopy zdobywa sprzęt (m.in. kilkadziesiąt samolotów i kilkaset silników), który legnie u podstaw budowy polskiego lotnictwa wojskowego w okresie międzywojennym.

To nie tylko wielkie zwycięstwo, ale też wielki cywilizacyjny przełom. Działania prowadzone z powietrza mogą w znacznym stopniu zmienić sposób prowadzenia walk (…).

Czytaj też: Grzechy pierworodne. Krwawe narodziny niepodległej Polski

„Polska jest nasza!”

Gdy widzę Konstantego w feldgrauowym, chyba zdobycznym płaszczu z biało-czerwonym kotylionem, w ozdobionej biało-czerwoną wstążką rogatywce, drżą mi nogi, a on na mój widok odrywa się od auta i biegnie w moją stronę. Bierze mnie w ramiona i tuli z taką czułością, jakbyśmy nie widzieli się długimi latami (…).

– Kochanie, jak dobrze, że jesteś! Nic ci się nie stało?

– Nie, nie, wszystko jest dobrze! Wygraliśmy!

– Słyszałam! Aż trudno uwierzyć w…

– Uwierz i świętuj, bo jest co! Polska jest nasza! Nasza!

fot. K. Kobrzyński, K. Koszewski, T. Malinowski, J. Malujdy/domena publiczna

To nie tylko wielkie zwycięstwo, ale też wielki cywilizacyjny przełom. Działania prowadzone z powietrza mogą w znacznym stopniu zmienić sposób prowadzenia walk

Dotykam grubej nieprzyjemnej tkaniny ciężkiego płaszcza mojego męża. Nigdy wcześniej go w nim nie widziałam i po chwili uświadamiam sobie, że to mundur. Bynajmniej nie polski, bo niby skąd mielibyśmy mieć wojsko i całe żołnierskie stroje.

– Boże, co ty masz na sobie? Niemiecki mundur?

– A żebyś wiedziała. Złoiliśmy skurczybykom skórę i zdobyliśmy całkiem sporo mundurów, ale żeby się odróżnić od Niemców, tak pięknie je ozdobiliśmy (…).

– Tak się martwiłam.

– Niepotrzebnie, już po wszystkim. Teraz trzeba tylko oficjalnie podpisać papiery i już.

Gdyby to było takie proste! Rozejm w Trewirze zostanie podpisany za kilka tygodni, 16 lutego, a ostateczne zwycięstwo przypieczętujemy dopiero 28 czerwca 1919 roku traktatem wersalskim. W wyniku jego ustaleń prawie cała Wielkopolska wróci w granice naszego ukochanego kraju.

Źródło:

Tekst stanowi fragment książki Niny Majewskiej-Brown „Florentyna i Konstanty 1916–1924. Zakładnicy wolności”, Bellona 2021.