Borys I Michał. Pierwszy chrześcijański władca Bułgarii

Być może Borys, chan Bułgarii, nie dokonałby wielkich czynów, gdyby nie Metody, bizantyński malarz kościelny, pracujący na jego dworze. Pewnego dnia władca zlecił mu namalowanie sceny polowania z psami. Szybko jednak zmienił zdanie. „Zrób cokolwiek, byle by budziło grozę” – oświadczył. Metody namalował Sąd Ostateczny. Jego dzieło wywarło wielki wpływ na Borysa, który jeszcze tej samej nocy potajemnie przyjął chrzest.

Historycy z dystansem podchodzą do tej opowieści, tym bardziej, że to nie jedyna relacja na temat konwersji chana. Według innej do zmiany wyznania namawiał go grecki mnich Teodor Kufaras (Theodoros Koupharas), przebywający w bułgarskiej niewoli.

Borys nie dał się przekonać, ale jakiś czas potem misjonarza zastąpiła… misjonarka. Kufaras odzyskał wolność, wymieniony na siostrę władcy, która była zakładniczką w Konstantynopolu. Okazało się jednak, że bułgarska księżniczka w czasie pobytu w stolicy Cesarstwa Bizantyńskiego przeszła na chrześcijaństwo. Po powrocie do ojczyzny nawrócenie brata postawiła sobie za punkt honoru.

Ten początkowo pozostawał głuchy na jej namowy. Dopiero, kiedy Bułgarię nawiedziła klęska głodu, a modlitwy wznoszone do pogańskich bogów nie przynosiły żadnych rezultatów, postanowił zwrócić się ku Bogu swojej siostry i byłego niewolnika. Był wówczas rok 863.

Ród Kruma

Decyzja o chrzcie w wykonaniu średniowiecznego władcy zawsze jest aktem politycznym. Gdyby jednak porównać dokonania Borysa i jego poprzedników na bułgarskim tronie, to rzeczywiście można stwierdzić, że bogowie wyjątkowo mu nie sprzyjali.

Pradziadek Borysa, Krum, wyprowadził Bułgarię z chaosu wojen domowych. Pokonał w bitwie samego cesarza bizantyńskiego Nicefora I, a z jego czaszki zrobił sobie puchar. Jednocześnie stał się prekursorem prohibicji. Walcząc z pijaństwem wśród swoich poddanych, kazał wyciąć wszystkie winorośle z korzeniami. Historia dopisała do tych wysiłków ironiczne zakończenie. Jak relacjonuje Magdalena Genow w książce „Bułgaria. Złoto i rakija”:

Chan Krum (…) znany jest turystom odwiedzającym bułgarskie wybrzeże. Jego postać często przywołują przewodniki, a cytat „Będę pił wino z twojego czerepu” powtarzany jest jak mantra. (…) Winiarnia „Chan Krum” ma w swojej ofercie szeroką gamę trunków wyprodukowanych w Dolinie Dunajskiej. Chan – który nie chciał, by jego lud się alkoholizował – stał się twarzą marki win.

Co ciekawe, imię pradziadka Borysa można odnaleźć nawet w… serii książek o Harrym Potterze. Pojawia się tam bułgarska rodzina czarodziejów, która nieprzypadkowo nosi nazwisko Krum. Jeśli zaś chodzi o prawdziwą familię sławnego przodka, to również jego syn Omurtag i wnuk Presjan-Zwinica mogli się pochwalić militarnymi osiągnięciami.

Tymczasem rządy Borysa były w sporej mierze serią niepowodzeń. Władcą został w 852 albo 853 roku, mając mniej więcej dwadzieścia lat – szacuje się, że znajdował się w przedziale od 17 do 22 roku życia. I niemal od razu czekało go sporo wyzwań. Najpierw jego kraj najechali Frankowie, później bez sukcesów walczył z Chorwatami. Wreszcie przyszło mu stawić czoła Bizantyjczykom, którzy zgarnęli trochę bułgarskich miast. Do tego doszło trzęsienie ziemi i klęska głodu.

Borys I Michał

Decyzja o przyjęciu chrztu przyniosła kolejne nieszczęście – wojnę domową. Na szczęście Borys szybko ugasił pożar. Pokonał buntowników, a następnie skazał na śmierć 52 możnych, najprawdopodobniej przywódców opozycji. Według jednej z relacji kazał zabić także ich synów, karząc ich – niczym w Starym Testamencie – za grzechy ojców. Pozostałym uczestnikom tumultu okazał łaskę, nie chcąc zaogniać sytuacji.

Dużą popularnością cieszy się pogląd, że konflikt wyznaniowy, rozpętany za sprawą chana, miał podłoże etniczne. Ówczesną Bułgarię zamieszkiwali potomkowie Traków, będących tam „od zawsze”, Słowianie oraz Protobułgarzy, którzy dwa stulecia wcześniej przywędrowali z dalekiej Azji. Decyzja Borysa o chrzcie mogła w praktyce oznaczać triumf Słowian nad Protobułgarami. Jak zauważa Magdalena Genow w książce „Bułgaria. Złoto i rakija”:

Obawy bojarów okazały się słuszne. Pierwiastek protobułgarski rozpłynął się w żywiole słowiańskim. Rdzennie bułgarskich zostało ledwie kilka słów: beleg (blizna), kumir (bóstwo), bybrek (nerka), kucze (pies), biser (perła) i imiona Krum, Kardam i Borys.

Choć decyzję podjął już w 863 roku, Borys został chrześcijaninem dopiero 25 maja 866 roku, po trzyletnim okresie katechumenatu, jak nazywa się czas przygotowania do chrztu. Podczas ceremonii otrzymał imię Michał na cześć ówczesnego cesarza bizantyńskiego Michała III.

W tym czasie w świecie wyznawców Chrystusa zarysowywał się już podział na Zachód, reprezentowany przez Rzym, i Wschód, którego serce biło w Konstantynopolu. Bułgarski władca lawirował między papieżem i patriarchą, sondując, „kto da więcej”. Ostatecznie w 870 roku zawarł ugodę z patriarchą. Otrzymał szeroką autonomię i własnego arcybiskupa. I tym samym przesądził o losach Bułgarii na więcej niż tysiąc lat.

Oficjalna konwersja Borysa była dopiero wstępem do chrystianizacji kraju. W stołecznej Plisce chan zbudował cerkiew na wzór najstarszej bazyliki świętych Piotra i Pawła w Rzymie, długą na 99 i szeroką prawie 30 metrów. W kraju wyrastały też kolejne monastery. A kiedy po 885 roku z Moraw zostali wygnani uczniowie Metodego, apostoła Słowian, nawrócony władca udzielił im gościny.

Borys występuje z klasztoru po raz pierwszy

Po ponad trzech dekadach rządów, w 888 albo 889 roku Borys abdykował i został mnichem w klasztorze świętego Pantalejmona w pobliżu Presławia. Tron objął po nim najstarszy syn, Włodzimierz-Rasate. Nowy władca nie podzielał jednak religijnych przekonań swojego rodzica. Jak podaje „Kronika Reginona z Prüm”:

zaczął dokonywać rabunków, spędzał czas na pijaństwie, ucztowaniu i miłosnych rozkoszach, i wszystkimi sposobami skłaniał nowo ochrzczony lud do pogańskich obrzędów.

Borys z niepokojem nasłuchiwał wieści o zachowaniu pierworodnego. Wreszcie w 893 roku zrzucił mnisze odzienie; założył wojenny pas i książęce szaty. Pojmał syna, oślepił go i zesłał do więzienia. Co się stało z okaleczonym nieszczęśnikiem? Nie wiadomo. W każdym razie zdecydowana akcja starego władcy spowodowała nie lada problem z sukcesją.

Oprócz Włodzimierza Borys miał jeszcze trzech synów, ale w tym czasie żył już tylko jeden – 27-letni Symeon, który z własnej woli był mnichem. Ostatecznie ojciec i syn… zamienili się miejscami. Borys wrócił do klasztoru, a Symeon został nowym władcą Bułgarii.

Borys występuje z klasztoru po raz drugi

Świeżo upieczony chan już na początku musiał zmierzyć się z Cesarstwem Bizantyńskim, które rozpoczęło – jak to niektórzy nazywają – „pierwszą wojnę gospodarczą w dziejach średniowiecznej Europy”. W odpowiedzi na obłożenie bułgarskich towarów wyższymi opłatami Symeon sięgnął po miecz. I nawet w 894 roku odniósł zwycięstwo nad Bizantyńczykami, ale tamci w odpowiedzi porozumieli się z Węgrami. Takiej sile już nie podołał.

Pokonany władca zamknął się w Dristrze (obecnie Silistra), skąd wysłał do ojca prośbę o pomoc. Rady starego Borysa były następujące: pościć trzy dni, pokajać się za podjęcie wojny z Bizantyńczykami i prosić Boga o pomoc. Mimo to czuł chyba jednak, że powinien wziąć sprawy we własne ręce. Zdecydował się opuścić klasztor, po raz kolejny wziąć broń do ręki i stanąć na czele wojska. Pokonał Węgrów w krwawej bitwie, po czym wrócił do monastyru.

Reszty Symeon dokonał już samodzielnie. Porozumiał się z koczowniczym ludem Pieczyngów, którzy zaatakowali nasłanych przez wschodniego cesarza Węgrów. Chan natomiast zwyciężył Bizantyńczyków w 896 roku pod Bulgarofygon. Następnie złupił Trację, a może nawet podszedł pod sam Konstantynopol?

Borys z pewnością z radością słuchał o tych i innych sukcesach syna. Nie było już potrzeby, by opuszczał klasztor. Zmarł 2 maja 907 roku i zaraz po śmierci został otoczony kultem.

Bibliografia:

1. Henryk Fros, Franciszek Sowa, Księga imion i świętych, t. I, Wydawnictwo WAM 1997.
2. Magdalena Genow, Bułgaria. Złoto i rakija, Wydawnictwo Poznańskie 2019.
3. Halina Kappesowa, Borys-Michał, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. I, Ossolineum 1961.
4. Mirosław J. Leszka, Panowanie Borysa-Michała (852-889). Chrzest Bułgarii; Rządy Włodzimierza-Rasate (889-893): czas reakcji pogańskiej?; Symeon Wielki (893–927) – twórca Pierwszego Carstwa Bułgarskiego, [w:] Mirosław J. Leszka, Kirił Marinow, Carstwo Bułgarskie. Polityka, społeczeństwo, gospodarka, kultura 866-971, Wydawnictwo Naukowe PWN 2015.
5. Mirosław J. Leszka, Wizerunek władców pierwszego państwa bułgarskiego w bizantyńskich źródłach pisanych (VIII – pierwsza połowa XII wieku), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2003.
6. Wincenty Swoboda, Włodzimierz, ks. bułg. w l. 889 – 93, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. VI, Ossolineum 1977.
7. Tadeusz Wasilewski, Bizancjum i Słowianie w IX wieku. Studia z dziejów stosunków politycznych i kulturalnych, Wydawnictwo Naukowe PWN 1972.
8. Tadeusz Wasilewski, Historia Bułgarii, Ossolineum 1970.