Księża cudzołożnicy. Seksualne życie kleru w średniowiecznej Polsce

W czasach pierwszych Piastów nikogo nie interesował stan cywilny kapłanów. I tak pozostało do czasów pochodzącego z terenów dzisiejszej Belgii Waltera z Malonne. W 1148 roku wziął on udział w synodzie w Reims, gdzie potwierdzono postanowienia drugiego soboru laterańskiego dotyczące bezżeństwa księży. Gdy rok później Walter został biskupem wrocławskim, wziął się ostro do działania w tej materii. O tym, jak wielkim „rodzynkiem” wśród polskiego kleru, świadczy najlepiej informacja z Żywotów biskupów wrocławskich, gdzie chwalono go za zupełnie niezwykłą wytrwanie w stanie bezżennym.

We wczesnym średniowieczu księża bez skrępowania wstępowali w związki małżeńskie. I wcale nie były to białe małżeństwa.

W każdym razie – cudów nie osiągnął, a księża żenili się i płodzili dzieci tak jak zawsze.

Z radością porzucę swoją żonę

Pod koniec XII wieku papiestwo próbowało zrobić porządek z małżeństwami księży w Polsce. W 1197 roku w tej sprawie zjawił się legat Piotr z Kapui. Wcześniej był w Czechach, gdzie chciał zaprowadzić celibat duchownych – skończyło się na tym, że wściekli księża przepędzili papieskiego wysłannika. Według kronikarza Jana Długosza w Polsce było zupełnie inaczej, a bezżeństwo księży zaprowadzano z entuzjazmem. Jak pisze historyk Adam Krawiec:

nie jesteśmy w stanie ustalić, czy jego relacja wywodzi się z jakiegoś zaginionego źródła, czy też stanowi wytwór fantazji. Nie wiadomo, jak w rzeczywistości zachował się kler. Zapewne nie przyjęto postanowień Piotra z entuzjazmem, ale i nie wszczynano jakichś otwartych protestów. Na prowincji po prostu zignorowano nowe przepisy i trwano przy starych zwyczajach.

Nie ma to jak średniowieczna swoboda obyczajowa…

Nie tylko na prowincji, można dodać – bo np. biskup włocławski Ogierz, wybrany w 1198 roku, bez żadnego skrępowania żył w związku małżeńskim. Dopiero około 1217 roku na synodzie kamieńskim pod przewodnictwem arcybiskupa gnieźnieńskiego Henryka Kietlicza wprowadzono celibat księży jako powszechnie obowiązującą zasadę.

Pozbawił je dziewictwa i czci

Po 1217 roku nie walczono już z małżeństwami duchownych, ale – z konkubinatami. Podejście do celibatu w późnym średniowieczu dobrze oddaje wypowiedź niejakiego Walentyna. Wprawdzie był on proboszczem nie w Polsce, tylko w czeskim Zbrasławiu, ale można spokojnie przyjąć, że po naszej stronie granicy panowały te same obyczaje. Otóż zdaniem wspomnianego plebana zasadę celibatu należało rozumieć wyłącznie jako… zakaz współżycia z mężatkami i dziewicami.

Nawet ta reguła dla wielu okazywała się o wiele zbyt restrykcyjna. W 1439 roku dwie kobiety z Pobiedzisk oskarżyły miejscowego proboszcza Bernarda, że „pozbawił je dziewictwa i czci”. Mieszkał z nimi odpowiednio rok i 6 miesięcy, a oprócz tego „nieprzyzwoicie zamieszkiwał” na plebanii z pewną mężatką.

Pokazywał się nago, trzymając się ręką za członek

W 1479 roku podobne doniesienie uprzykrzyło życie Piotrowi Wigandowi, proboszczowi z Ostrołęki. Ustalono, że miał on romans z żoną wójta pobliskich Biskupic. Z kolei w 1497 roku przed sądem kościelnym we Włocławku stanął ksiądz Mateusz z Kobielic. Nie dość, że miał romans z mężatką, to nasłał drabów, aby pobili jej męża – kmiecia Piotra Kurka. Przed biskupem nie okazywał żadnej trwogi. Wręcz przeciwnie. Zapewniał: „ja odwołam się do Rzymu i biskupa diabli wezmą, a je będę plebanem tu, w Kobielicach”.

Mąż się modli, a tymczasem mnich-rozpustnik przyprawia mu rogi.

W 1442 roku w Gnieźnie sądzono z kolei Właścibora, plebana z Rzeszotarzowa. Lista zarzutów obejmowała: „ciągłe pijaństwa, bluźnierstwa, współżycie z niejaką Schindawą i jej córkami, publiczne pokazywanie się nago, trzymając się ręką za członek”.

Kochanka kazała poćwiartować

Podobne brudy moralne wychodziły często na jaw przy okazji dokonanych lub planowanych zbrodni. Historia zapamiętała chociażby sprawę krawca z Włocławka, Jana Cieślicza. W 1497 roku podjął on starania o rozwód z żoną. Miał dobre powody. Kobieta próbowała go otruć muchomorami. Jakby tego było mało, namawiała jednego ze swoich kochanków, księdza Jana z Chodcza, aby zgładził jej męża mieczem.

Jakub Bogiewski, kasztelan i starosta ciechanowski, nie zdążył już zażądać separacji. Jego zdradziecka żona doprowadziła spisek do skutku. W 1466 roku Jakub zostać posiekany na kawałki przez kochanka swojej połowicy, kapelana Jana Pieniążka. Mordercę złapano, ale w więzieniu spędził zaledwie 3 i pół roku. Nie złamało mu to nawet kariery. U schyłku życia zajmował lukratywną pozycję kanonika gnieźnieńskiego.

Zamyślony pleban. Czyżby układał w głowie plan zbrodni?

Ksiądz biskup daje przykład

Ulegający żądzom duchowni byli karani grzywną, utratą beneficjów, czasami więzieniem. Wiele zależało od diecezji i od surowości kierującego nią hierarchy – np. we Lwowie zapadały wyroki łagodniejsze niż w Wielkopolsce. Biskup włocławski Piotr z Bnina w instrukcjach dla wizytatorów parafii stawiał nawet pytanie: „Czy pleban nie marnotrawi majątku kościelnego np. na kupowanie ubrań konkubinom albo wydawanie córek za mąż”.

Z drugiej strony nie brakowało dostojników kościelnych dających bardzo wątpliwy przykład otoczeniu. Kronikarz Janko z Czarnkowa, sam będący duchownym, pisał o biskupie poznańskim Mikołaju z Kórnika (zm. 1382), że:

W ciągu więcej niż dwóch lat cierpiał on na chorobę raka w częściach płciowych, to go jednak, pomimo zakazu lekarzy, nie powstrzymywało od spółkowania z dziewczętami, aż póki nie zaczęła go dobrze trząść febra czwartaczka, która już go odtąd nie porzuciła.

Średniowiecze było dużo bardziej wyzwoloną epoką, niżby się wydawało…

Lepiej znany jest przykład biskupa krakowskiego Zawiszy z Kurozwęk (zm. 1382). Próbował dobrać się do córki biednego wieśniaka, ale ten nie miał zamiaru kupczyć własnym dzieckiem – co więcej, ukrył dziewczynę na brogu zboża. Biskup się nie poddał, przystawił drabinę, z której został zrzucony przez gospodarza, i po paru miesiącach zmarł w wyniku odniesionych obrażeń.

Naprawdę skuteczną walkę z erotycznymi wybrykami księży podjęto dopiero w XVI, XVII wieku. Za sprawą kontrreformacji kapłańskie konkubinaty wprawdzie nie zniknęły zupełnie, ale przestały być sprawą jawną. I na dobrą sprawę dopiero od tego momentu można mówić o celibacie w Polsce. Jak widać reguła, o której zniesieniu coraz częściej dyskutuje się w środowiskach katolickich, nad Wisłą jest swego rodzaju obyczajową nowinką…

Źródła:

Podstawowe:

• Krawiec Adam, Seksualność w średniowiecznej Polsce, Poznań 2000.

Uzupełniające:

1. Brożyna Martha, rec. Adam Krawiec, Seksualność w średniowiecznej Polsce, Poznań 2000, „Mazowieckie Studia Humansityczne”, 2011, t. 7, nr 1.
2. Fijałek  Jan, Ustalenie chronologii biskupów włocławskich, Kraków 1894 (odbitka z „Przewodnika Naukowego i Literackiego”).
3. Gręźlikowski Janusz, Synody diecezji włocławskiej przed soborem trydenckim, „Prawo Kanoniczne”, t. 54, 2011, nr 1-2.
4. Grochowina Michał, Zobowiązanie duchownych do celibatu według Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r., „Kościół i Prawo” 2012, nr 1.
5. Kronika Janka z Czarnkowa, tłum. Józef Żerbiłło, Kraków 2001.