Crimen (Józef Hen)

Patrzę na leżącą przede mną książkę i zastanawiam się jak to możliwe, że jedna nieskomplikowana okładka przekazuje tak wiele treści. Widząc szlachciurę, któremu cienkimi strużkami płynie po twarzy krew, z marsowym obliczem wyrażającym więcej niż tysiąc słów, myślę: Tomasz Błudnicki. Któż to taki? Bohater powieści przygodowo-detektywistycznej Crimen Józefa Hena.

Na początek przedstawmy szanownego autora. Józef Hen to człowiek nad wyraz wszechstronny: powieściopisarz, autor opowiadań, publicysta, dramaturg, scenarzysta i reportażysta. Na podstawie jego dzieł powstało kilka filmów i seriali, sama zresztą pamiętam z dzieciństwa serial Rycerze i rabusie z Tomaszem Stockingerem w roli starościca Piotra Wolskiego (który nota bene jest jedną z drugoplanowych postaci także w Crimenie). W czasach, kiedy do dyspozycji były tylko dwa kanały telewizji publicznej, a o powszechnie dostępnych komercyjnych stacjach wróbelki jeszcze nie ćwierkały, z wypiekami na twarzy śledziłam losy młodego stróża prawa… No dobrze, dość juz tych wspominków. trzeba wziąć się do roboty i wydedukować, kto popełnił tytułowy crimen.

Jeszcze tylko drobny wtręt dla czytelników, którzy nie musieli w szkole wykuwać na pamięć fragmentów dzieł Cezara w oryginale i przyswajać sobie miliona łacińskich sentencji, śniąc po nocach o deklinacjach i koniugacjach. Tytułowy Crimen to po łacinie zbrodnia. I właśnie ów czyn niegodny staje się początkiem naszej wędrówki.

Podróż w znane albo i nieznane

Razem z nami podróż w nieznane odbywa Tomasz Błudnicki. Ktoś mógłby zapytać, czy w sytuacji pana Tomasza mówienie o owym „nieznanym” nie jest nadinterpretacją, skoro wraca on po latach do domu rodzinnego, mając w pamięci trudy kampanii wojennych, niewoli i tułaczki. Miejsce do którego jedzie nie jest jednak tym samym, które opuszczał jako nastolatek. Już w drodze dowiaduje się, że jego ojciec od niedawna nie żyje, a gdy przybywa do rodzinnych Błudnik, zastaje majątek w opłakanym stanie. Najtrudniejsze jednak dopiero przed nim, bowiem młody szlachcic podejrzewa, że ktoś dopomógł jego ojcu opuścić ziemski padół.

Tomasz Błudnicki, nie bacząc na spokój zmarłego i na opinie żywych, postanawia za wszelką cenę poznać okoliczności tej tajemniczej śmierci. Odnalezienie winnego ma stać się katharsis dla nowego pana na Błudnikach, któremu pozostało niewiele ponad honor szlachecki i krew przelaną na dymitriadach. Zanim dotrze do prawdy musi jednak poznać wszystkie fakty i zbadać każdy potencjalny motyw. Podejrzanych jest wielu, a niejeden z nich był feralnej niedzieli w Sańsku, gdzie starego Błudnickiego dosięgło kościste ramię śmierci…

Józef Hen, Crimen, Instytut Wydawniczy Erica, 2011.

Cały wachlarz podejrzanych

Crimen to powieść detektywistyczna spod znaku kontusza i szabli, osadzona w okresie panowania Zygmunta III Wazy, kiedy Rzeczpospolita szlachecka przeżywała swoje apogeum. Hen sięga po wiele wątków charakterystycznych dla tych czasów i dla Rusi Czerwonej, gdzie rozgrywa się większość wydarzeń. W powieści przewija się wiele nacji i wyznań. Znajdziemy tu katolików, prawosławnych, wyznawców religii mojżeszowej i radykalnych arian, zwanych przez bohaterów Crimena kosturowcami. XVII-wieczna Ruś to także mozaika etniczna. Błudnicki spotyka na swej drodze Polaków, Rusinów, Tatarów, Ormian, Niemców i Żydów, ocierając się o ich wzajemne animozje i obserwując wszystkie warstwy społeczne, od ubogich chłopów, poprzez mieszczan, aż do bogatej szlachty. Granice pomiędzy nimi są sztywne niczym w społeczeństwie kastowym, jednak pewna chłopka ma w sobie coś, co sprawia, że panowie-szlachta mają te bariery za nic.

Poddanka ze wsi pana Łukasza Bezłeckiego − Nastka − sprawia, że mężczyźni wariują na jej punkcie. Nie ważne czy to pan, czy to chłop, tracą rozum jakby im ziela zadała – mawiają wiejskie baby, a teściowa kobiety niczym rasowa burdelmama wyciąga rękę po pieniądze za milczenie i za swoje ciche przyzwolenie na pańskie amory na chłopskim. O tempora, o mores! chciałoby się zakrzyknąć. Cóż, skoro mąż Nastki Wasyl niewiele z tego wszystkiego rozumie. Wasyl chodził do Sańska słuchać śpiewów kosturowców. Kiedy zginął Błudnicki, też tam był.

Podejrzliwie pan Tomasz patrzy też na miejscowych zabijaków Rosińskich, których kompanija sieje postrach w okolicy. Zapomnieli co to honor szlachcica i hejże napadać na panów braci i gwałtem brać czego zapragną. Jeden z nich z dziwną czułością patrzy na siostrę Błudnickiego, może nawet z wzajemnością… Najlepiej żeby było po bożemu i z błogosławieństwem brata, ale po drodze jest jeszcze pani-matka Rosińska – herod baba jakich mało − komenderująca swoją zbójecką watahą. Czy Rosińscy skorzystali na śmierci Błudnickiego?

Józef Hen, Crimen, Instytut Wydawniczy Erica, 2011.

Mrukliwy przyrodni brat Tomasza, pasierb nieboszczyka z drugiego małżeństwa, nie wzbudza zaufania i sympatii. Gedeon całymi dniami ugania się konno po polach i lasach polując. Ma w sobie dzikość, a co gorsza, feralnej niedzieli był z ojczymem w Sańsku. Czy to on zabił?

Gdy idzie o pieniądze nawet starzy przyjaciele potrafią być chytrymi lisami. Czy ojciec pana Tomasza zginął za królewszczyzny, które dzierżył? Zabił go przyjaciel Bezłecki, a może jego sługa – banita i infamis Ligęza, który żyje wspomnieniami o dalekich podróżach i chroni się pod skrzydłami pana chorążego? Czy i oni byli w Sańsku gdy zginął Błudnicki? Co Bezłecki zyskał poza pieniędzmi? A może wszystkiemu winne są piękne oczy Nastki?

Komu jeszcze zaszedł za skórę ojciec Tomasza? O jakich ciemnych sprawkach nieboszczyka nie wie? Kto jeszcze mógł mieć motyw? Przed Tomaszem Błudnickim trudne zadanie poznania prawdy, a przed nami ocena książki.

Występna Rzeczpospolita

Józef Hen doskonale żongluje słowem. Stopniowo buduje napięcie, by zaskakiwać czytelnika niespodziewanym zwrotem akcji. Zanim jeszcze zaczęłam czytać, obawiałam się nieco zastosowanej przez autora stylizacji językowej. Na szczęście Hen prowadzi porywająca narrację, która jest doskonale wyważona, a stylizacja dodaje jej jeszcze polotu.

Kompozycja powieści jest bardzo spójna i umiejętnie skonstruowana. Fabuła stanowi łańcuch wydarzeń, w którym nic nie dzieje się bez przyczyny. Wszystkie wypadki splatają się niczym pajęczyna wokół martwego Błudnickiego, a pan Tomasz jak polski nowożytny Sherlock Homles i Herkules Poirot razem wzięci rozwikłuje tajemnicę śmierci swego ojca.

Oprócz głównej linii czasowej mamy w Crimenie wiele retrospekcji, wspomnień głównego bohatera z lat spędzonych poza domem. Mają one dwie zasadnicze role: ukazują ważne wątki historyczne z dziejów Rzeczpospolitej oraz pozwalają nam poznać psychikę głównego bohatera i poniekąd dotknąć traumy, która zabiła w nim wolę życia.

Józef Hen z zegarmistrzowską precyzją splata dziesiątki wątków. Jest śmierć, niepewność, dawno skrywane tajemnice, czy motyw chłopienia szlachty. Jest wreszcie i miłość, choć zakazana, bo czy godzi się by panna z magnackiej rodziny wiązała się ze zwykłym szlachcicem gdy o jej względy zabiegają wielkie persony? I najważniejsze… doskonale poprowadzona intryga, z zaskakującym finałem, a to wszystko opowiedziane przez Cyrylka, prostego chłopaka, który marzy, że wędrując przez Polskę dojdzie do Ziemi Świętej i stał się mimowolnym świadkiem wszystkiego.

Teraz ewidentnie czas na czepialstwo. Jest tylko jeden drobny problem… czuję się trochę nieswojo nie mogąc pomarudzić, ale zwyczajnie nie ma na co. Podobało mi się wszystko. Od pierwszej do ostatniej strony opowieść jest doskonale poprowadzona, konsekwentna, spójna, ciekawa i pisana tak przyjemnym językiem, że czyta się ją wręcz jednym tchem. Pozostaje mi tylko podziękować Erice za przypomnienie i odświeżenie (pierwsze wydanie 1975) tak dobrej książki, a was drodzy czytelnicy zachęcić do sięgnięcia po nią. Naprawdę warto!

Autor: Józef Hen
Tytuł: Crimen
Wydawca: Instytut Wydawniczy Erica
Data wydania: 2011
ISBN: 9788362329366
Oprawa: twarda
Liczba stron: 468
Ocena recenzenta: +5