Jak powstała Asyria?

W przeciwieństwie do reputacji Asyrii kojarzącej się z przemocą wydaje się, że Aszur było początkowo wyjątkowo pokojowym państwem. Chociaż wiele innych państw z początku drugiego tysiąclecia p.n.e. nieustannie angażowało się w wojny, Aszur przeważnie trzymało się z daleka, budując swoją pozycję raczej poprzez handel, a nie walkę.

Wojna dla wojny

Począwszy od połowy drugiego tysiąclecia p.n.e., to pokojowe podejście ustąpiło wojowniczości i agresji. Aszur przekształciło się w Asyrię, państwo terytorialne, którego mieszkańcy nadal byli zainteresowani handlem, władcy jednak uznali działania militarne za bardziej lukratywny sposób gromadzenia bogactw. Aby wzmacniać swoją władzę i zdławić wszelki opór, późniejsi królowie asyryjscy używali różnych strategii nacisku, od ukierunkowanych mordów po masowe deportacje. Te ostatnie stały się znakiem rozpoznawczym polityki asyryjskiej.

fot.Osama Shukir Muhammed Amin FRCP(Glasg) /CC BY-SA 4.0

Władcy Asyrii uznali działania militarne za bardziej lukratywny sposób gromadzenia bogactw.

W pierwszym tysiącleciu p.n.e. wojsko asyryjskie siłą przesiedliło setki tysięcy ludzi do nowych osiedli, oddalonych często setki kilometrów od ich pierwotnych domostw, odmieniając etniczno-językowy krajobraz Azji Zachodniej na zawsze. Takie środki nie miały na celu tylko powodować śmierć i zniszczenie. Elity Asyrii nie zapominały o rozwoju gospodarczym i na różne sposoby starały się go wspierać, na przykład osadzając przesiedleńców na obszarach, gdzie potrzebna była siła robocza. Niemniej w przeciwieństwie do władców staroasyryjskich ci późniejsi lubowali się w wojnie dla niej samej.

Aszur jest królem!

Równocześnie – i nie bez związku z tymi procesami – zmienił się także charakter asyryjskiego boga państwowego Aszura. Z początku Aszur był jakby bogiem pozbawionym cech szczególnych. Inne główne bóstwa starożytnego Bliskiego Wschodu były postaciami złożonymi, z intrygującymi biografiami. Jako byty kosmiczne reprezentowały ciała niebieskie; w mitologii pojawiały się jako bohaterowie historii, w których wchodziły w interakcje z innymi bogami i boginiami. W aspekcie „politycznym” – co wiemy z uwag rzymskiego uczonego Warrona – bóstwa te były związane z konkretnymi miastami i krainami, gdzie czczono je w świątyniach im poświęconych.

Tekst stanowi fragment książki Eckarta Frahma „Asyria. Powstanie i upadek pierwszego imperium w historii świata” (Dom Wydawniczy Rebis 2025).

Aszurowi brakowało z początku pierwszych dwóch z tych wymiarów, zwłaszcza zaś mitologicznego. Nie miał rodziny i nie był sławiony przez żadną wielką narrację. Był raczej numen loci, bóstwem identycznym z miastem, które nosiło jego imię, i jednocześnie opiekującym się nim. Te ograniczenia nie czyniły go jednak mniej potężnym. W praktyce Aszur był uważany za właściwego władcę miasta. Jak wspomniano wcześniej, dziedziczni władcy miasta Aszur początkowo nie tytułowali się šarrum – tytułem królewskim zarezerwowanym dla ich boga.

Takie teokratyczne podejście, ustanowione w Aszur w XXI wieku p.n.e., nigdy nie zostało całkowicie porzucone. Ponad pół tysiąca lat później asyryjski kapłan odprawiający rytuał koronacyjny nadal oznajmiał: „Aszur jest królem! Aszur jest królem!”. A hymn z VII wieku p.n.e., z okresu panowania Aszurbanipala, którego w dalszym ciągu tytułowano „namiestnikiem Aszura”, zawiera to samo orędzie liturgiczne. Lecz już w XIV wieku p.n.e. władcy asyryjscy zaczęli używać tytułu królewskiego, dotąd zarezerwowanego wyłącznie dla boga. Z kolei sam bóg nabrał wojowniczych cech, których oczekiwano teraz od asyryjskich władców.

Czytaj też: Burzyli miasta, gwałcili i torturowali. Ten wojowniczy lud był postrachem starożytnego świata

Narodziny asyryjskiego imperium

Aszur także zyskał rodzinę w trakcie asyryjskich dziejów. Już za „obcego” panowania Szamszi-Adada I, które rozpoczęło się pod koniec XIX wieku p.n.e., zaczęto utożsamiać Aszura z Enlilem z Nippur, babilońskim „królem bogów”. Ten związek teologiczny został później wznowiony i Aszura powiązano z żoną Enlila, Ninlil, zwaną po asyryjsku Mullissu. Bóg wojownik Ninurta, syn Enlila, stał się ważną postacią w asyryjskiej ideologii królewskiej.

Na początku VII wieku p.n.e., podczas kolejnej transformacji, Aszur przyjął rolę babilońskiego boga Marduka, bohaterskiego pogromcy Tiamat, żeńskiego ucieleśnienia pierwotnego chaosu. Babiloński Epos o stworzeniu, Enuma eliš, pierwotnie powstały dla uczczenia Marduka, został stosownie przeredagowany z Aszurem jako nowym bohaterem.

fot.Wikimedia Commons/CC BY-SA 4.0

Władcy Asyrii rządzili twardą ręką, podporządkowując sobie coraz większe obszary Azji Zachodniej.

Asyryjskie dzieje splatające zmianę i ciągłość szły w parze z rosnącą potęgą królestwa, chociaż trzeba dodać, że nie był to wzrost równomierny. Przerwało ten proces kilka poważnych kryzysów. Lecz podobnie jak w przypadku Rzymu, ostatecznie Asyria przekształciła się w wojownicze, wieloetniczne państwo zdobywców, podzielone administracyjnie na liczne prowincje i nastawione na masowe pozyskiwanie zasobów z peryferii dla politycznego centrum. Inaczej mówiąc, Asyria wyrosła do rangi imperium.

Czytaj też: Święty seks w Babilonie

Pierwsze takie państwo w dziejach

Czym konkretnie jest imperium, zależy od tego, jak definiujemy ten termin. Przypadek Asyrii jest zapewne mniej klarowny niż Rzymu, lecz począwszy od połowy VIII wieku p.n.e., trudno byłoby określić państwo asyryjskie inaczej. Przez około 120 lat władało prawie całą Azją Zachodnią, a przez pewien czas nawet Egiptem. W związku z tym wielu starożytnych i średniowiecznych dziejopisów skłonnych było uznawać Asyrię za imperium.

Dla greckiego autora Ktezjasza z Knidos, rzymskiego Pompejusza Trogusa czy późnoantycznego chrześcijańskiego pisarza Orozjusza Asyria była pierwszym w sekwencji imperiów, które zdominowały znaczne obszary znanego świata. W podobnym tonie pisał włoski poeta Dante Alighieri odwołujący się do średniowiecznej koncepcji translatio imperii, przekazywania władzy cesarskiej. Jego zdaniem pierwszym władcą, który „zdobył nagrodę” władzy imperialnej, był asyryjski król Ninus.

fot.Eugène Flandin/domena publiczna

Już w XIV wieku p.n.e. władcy asyryjscy zaczęli używać tytułu królewskiego, dotąd zarezerwowanego wyłącznie dla boga.

Poza zajęciem ważnego miejsca w pamięci kulturowej późniejszych cywilizacji państwo asyryjskie służyło także, najpierw bezpośrednio, potem za pośrednictwem bardziej odległych państw następców, jako model chętnie naśladowany przez kolejne potęgi Azji Zachodniej, od imperiów babilońskiego i perskiego w starożytności po kalifaty Abbasydów i Osmanów okresu islamskiego, a także później. Struktury państwowe i koncepcje ideologiczne po raz pierwszy stworzone w Asyrii miały więc długie życie pozagrobowe, trwające w niektórych aspektach do dziś.

Źródło:

Tekst stanowi fragment książki Eckarta Frahma „Asyria. Powstanie i upadek pierwszego imperium w historii świata” (Dom Wydawniczy Rebis 2025).