Niezwykła Ida Pfeiffer

„Podróże były marzeniem młodości mej; wspomnienie tego com widziała, będzie osłodą mojej starości” – podsumowała swoje wojaże Ida Pfeiffer. Urodziła się w Wiedniu jako Ida Laura Reyer w 1795 albo 1797 roku.

Słodko-gorzkie dzieciństwo

Dorastanie w Wiedniu przełomu wieków nie było łatwe. Był to czas licznych zawirowań politycznych i społecznych niepokojów. Po latach wojen napoleońskich Cesarstwo Austrii rozpoczęło odbudowę swej pozycji dopiero za sprawą ustaleń kongresu wiedeńskiego. Rozwijający się handel, przemysł i kultura nie przysłoniły jednak mieszkańcom wewnętrznych problemów. Ucieczką od nich stały się dla dorastającej Idy Pfeiffer opowieści o dalekich kulturach.

fot.domena publiczna

Ida Pfeiffer od początku była nietuzinkową osobą.

Od początku była nietuzinkową osobą. Miała pięciu braci i młodszą siostrę. Ojciec, producent tekstyliów, pragnął dla swoich córek równej edukacji. Wychowywał je na rozsądne, niezależne kobiety, które poradzą sobie w niespokojnej rzeczywistości. Zachęcał Idę do pogłębiania wiedzy i wzbudzał w niej ciekawość świata. Było to niespotykane w czasach, gdy od panien oczekiwano przede wszystkim nienagannych manier i przygotowania do roli gospodyni domowej.

Pewnego dnia ojciec zabrał pięcioletnią Idę w podróż do Palestyny i Egiptu. Wspomnienie egzotycznej wyprawy pozostało w niej żywe przez kolejne dekady. Niestety, rodzinna tragedia odsunęła podróżnicze plany Idy na później.

Gospodyni z głową pełną marzeń

W wieku dziewięciu lat Ida Pfeiffer straciła ojca. Jej niezależnego ducha z czasem utemperowała matka, która jeszcze za życia męża sprzeciwiała się jego niekonwencjonalnym metodom wychowawczym. Posłała córkę na lekcje pianina i robienia na drutach. Nakazała Idzie noszenie sukien, a nie – jak do tej pory – spodni po braciach.

Zmuszanie do tradycyjnych zajęć niegdyś dedykowanym kobietom stanowiło dla dziewczynki istną torturę. Do tego stopnia, że rozcinała sobie palce i polewała je woskiem, aby uniknąć kolejnej lekcji grania. Z czasem okazało się, że siedzenie przed pianinem może mieć jakąś zaletę. Ida zakochała się w swoim nauczycielu. Niestety, matka ponownie stanęła na drodze jej szczęścia. Odrzuciła wybranka córki, zmuszając ją do ślubu z człowiekiem, którego Ida nigdy nie obdarzyła uczuciem.

fot. BnF Gallica/domena publiczna

Mapa podróży Idy Pfeiffer dookoła świata.

Mężem z przymusu okazał się starszy od dziewczyny o 24 lata owdowiały prawnik. Matka uznała, że prosperująca pozycja Marka Pfeiffera zapewni córce finansową stabilność i życie w dostatku. Pech chciał, że tuż po ślubie mężczyzna stracił pracę. Ida dawała lekcje rysunku i muzyki, aby utrzymać rodzinę. Żyli w nędzy, mając na wychowaniu dwóch synów. Ida sprostała tradycyjnej roli pani w domu i wykazała się zaradnością, którą w młodości zaszczepił w niej ojciec. Nigdy nie zapomniała jednak zagranicznej podróży w dzieciństwie, marząc o dniu, w którym ponownie wyrwie się z Wiednia.

Czytaj też: W 80 dni dookoła świata? Ta kobieta pobiła wynik bohatera książki o ponad tydzień i ustanowiła niesamowity rekord

Podróże Idy Pfeiffer

Ida Pfeiffer nieustannie snuła plany podróżnicze – mimo docinków znajomych, którzy uznawali jej marzenia za fanaberię. Po śmierci męża oraz usamodzielnieniu się potomków nieustraszona kobieta postanowiła zawalczyć o siebie i… zwiedzić świat.

W marcu 1842 roku Ida, mająca 40. urodziny dawno za sobą, opuściła Wiedeń, w którym spędziła niemal całe życie i udała się na pierwszą wyprawę. Podróżowała bez przewodników wzdłuż Dunaju do Stambułu. Odwiedziła Jerozolimę, zatrzymała się m.in. na Rodos, Cyprze i w Bejrucie. Przypłynęła do zapamiętanego z dzieciństwa Egiptu, zwiedziła Aleksandrię oraz Kair. Ze względu na ograniczone finanse często głodowała. Po powrocie do Wiednia spisała swoje wrażenia z wojaży. Książka „Reise einer Wienerin in das Heilige Land” pozwoliła jej na sfinansowanie kolejnych podróży.

W 1845 roku Ida Pfeiffer udała się na Północ, przemierzając Skandynawię oraz Islandię, gdzie wspięła się na wulkan Hekla. Tak powstała jej kolejna publikacja, tym razem wydana w dwóch tomach – „Reise nach dem skandinavischen Norden und der Insel Island”. Książki podróżnicze Pfeiffer wyróżniały liczne ciekawostki, prywatne spostrzeżenia i realistyczne opisy trudów podróży, które często odbywała w warunkach niemal polowych. Tłumaczone na kilka języków publikacje umożliwiały podróżniczce podejmowanie dalszych wyzwań, dając jej niezbędne zaplecze finansowe.

Czytaj też: „Ślepy podróżnik” James Holman

Kobieta na krańcu świata

Głód przygód Idy ciągle pozostawał niezaspokojony. 1 maja 1846 roku wyruszyła w pierwszą podróż dookoła świata. Trasa wiodła z Hamburga przez kraje Ameryki Południowej, Tahiti, Chiny, Indie, Persję, Azję Mniejszą oraz Grecję. W międzyczasie uczyła się angielskiego i duńskiego. Latem 1848 roku zwiedziła stanowiska archeologiczne w Babilonie, Borsippie i Niniwie. Później udała się do Gruzji oraz Imperium Rosyjskiego. Do Wiednia powróciła w 1850 roku, gdzie opublikowała „Eine Frauenfahrt um die Welt” w trzech tomach.

W domu wytrzymała jedynie przez rok. Już w 1851 roku wyruszyła w swoją drugą podróż dookoła świata, tym razem zwiedzając Londyn, Południową Afrykę, Archipelag Malajski, Wyspy Sundajskie i obie Ameryki. Ida Pfeiffer nie była zwykłą turystką. Podczas swych rozległych wyjazdów kolekcjonowała nieznane rośliny i minerały. Po jej śmierci zostały przekazane do badań naukowych.

fot.Franz Hanfstaengl/domena publiczna

Ida Pfeiffer nieustannie snuła plany podróżnicze – mimo docinków znajomych, którzy uznawali jej marzenia za fanaberię.

Była też jedną z pierwszych osób, które opisały lud Bataków. Przeżyła wiele niebezpiecznych przygód, napotkała łowców głów i wszędzie, gdzie się zjawiła, budziła niemałą sensację. W tamtych czasach przemierzająca puszcze i niezbadane tereny kobieta nie była codziennym widokiem. Zawierała ponadto wymagające sporej odwagi znajomości. Spotkała się m.in. z kanibalami. Później opisała ich relacje, potwierdzając, że nikt nie zostaje „przekąską” ot tak. Jej rozmówcy wyjaśnili, że spożywają jedynie problematycznych członków społeczności… (np. przestępców).

Ida Pfeiffer kontra Ranavalona I Okrutna

W 1856 roku światło dzienne ujrzała książka z drugiej podróży dookoła świata Idy Pfeiffer „Meine zweite Weltreise”. Rok później odkrywczyni przybyła na Madagaskar. Ta wyprawa miała okazać się ostatnią. Na wyspie Ida uwikłała się w spisek przeciwko władczyni Ranavalonie I Okrutnej i została wygnana z kraju.

Za tajnym porozumieniem stał m.in. syn królowej, Rakoto (po koronacji w 1861 roku Radama II), dążący do obalenia matki i objęcia Madagaskaru protektoratem Francji. Podczas trwających ponad 30 lat rządów Ranavalony – „Kaliguli w spódnicy” – zerwano europejskie sojusze, zniesiono zakaz handlu niewolnikami i rozpoczęto produkcję broni palnej. Ponadto krwawo rozprawiano się z innowiercami oraz każdym potencjalnym spiskowcem. Podejrzanych poddawano próbie Tangena, która polegała na wypiciu mieszanki toksycznych ziół i trzech kurzych skórek, a następnie zwróceniu naparu. Jeśli w wymiocinach znalazły się kawałki drobiu, osoba była uznawana za niewinną.

fot.Évremond de Bérard – Le Tour du Monde, volume 4/domena publiczna

Wizyta Idy na dworze Ranavalony Okrutnej.

Tego typu rytuały, a także przymusowe prace, z których zwykle nie było powrotu, przyczyniły się do zmniejszenia populacji Madagaskaru o niemal jedną trzecią. Książę od początku sprzeciwiał się polityce izolacjonizmu i represyjnym rządom matki, niejednokrotnie pomagając w ucieczce osobom skazanym na śmierć. Za sprawą drżących przed krwawą królową informatorów bunt Rakoty został jednak zgaszony w zarodku. Ranavalona brutalnie rozprawiła się z puczystami. Większość zginęła na miejscu lub w trakcie procesów. Syn władczyni uniknął kary.

Również Ida Pfeiffer przeżyła pogrom, jednak musiała opuścić Madagaskar. Później austriacka podróżniczka opisywała władczynię słowami: „Jeżeli panowanie tej kobiety potrwa dłużej, to Madagaskar zostanie całkowicie wyludniony… Krew i zawsze krew – to maksyma królowej Ranavalony, a każdy dzień, w którym nie podpisze co najmniej pół tuzina wyroków śmierci, wydaje się tej nikczemnej kobiecie stracony”.

Czytaj też: Ranavalona I Okrutna – królowa, która wymordowała jedną trzecią swoich poddanych

Ostatni rozdział

Ida Pfeiffer przypłaciła pobyt na Madagaskarze nie tylko wygnaniem, ale też zdrowiem. Zachorowała prawdopodobnie na malarię. Zmarła w rodzinnym Wiedniu w 1858 roku. Jeden z jej synów wydał pośmiertnie ostatnie zapiski matki „Reise nach Madagascar”, do których dołączył biografię niezwykłej odkrywczyni.

Ilustracja z jednej z książek podróżniczych Idy Pfeiffer.

Ida Pfeiffer została zapamiętana jako obieżyświatka i kobieta wyprzedzająca swoje czasy. Jaka była prywatnie? Drobnej postury, ale obdarzona silnym charakterem podróżniczka pozostawała niezwykle skromna i pełna pasji. Możemy to wywnioskować m.in. z przedmowy do „Dwie podróże naokoło świata przez niewiastę odbyte”, w której napisała:

Sądzą może niektórzy, że sama tylko próżność nakłoniła mnie do przedsięwzięcia tak długiej podróży. Dla tych nie mam odpowiedzi, mogę im tylko doradzić iżby uczynili to, co ja uczyniłam, a w takim razie przekonają się, że ażeby się z wesołem sercem wystawiać na takie trudy i niebezpieczeństwa, trzeba tchnąć prawdziwem zamiłowaniem w podróżach i posiadać niezwyciężoną żądzę wiedzy i poznania mało dotąd znanych krajów.

Bibliografia:

1. I. Pfeiffer, Dwie podróże na około świata przez niewiastę odbyte, tłum. F. S. Dmochowski, Warszawa 1860.
2. Ida Laura Pfeiffer, Women in Exploration (dostęp: 13.02.2025).
3. The Forum – Ida Pfeiffer: 19th Century globetrotter, BBC Sounds (dostęp: 13.02.2025).
4. M. Staniul, Ranavalona – okrutna królowa Madagaskaru, wp.pl (dostęp: 13.02.2025).