Roman Padlewski. Kompozytor i powstaniec warszawski

Powiedzieć, że Roman Padlewski pochodził z rodziny z silnymi tradycjami patriotycznymi, to mało. Jego starszy brat Jerzy w trakcie II wojny światowej pracował w wywiadzie Armii Krajowej. 5 marca 1942 roku został aresztowany w Warszawie. Więziono go dość daleko, bo aż w Berlinie. 3 lutego 1943 roku został ścięty. Stało się to w placówce w okolicy jeziora Plötzensee.

Ojcem Jerzego i Romana był znany bakteriolog Leon Julian Józef Padlewski. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości był dziekanem Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego. Niemieccy okupanci wysiedlili go z Poznania. Życie zakończył w trakcie II wojny światowej 8 września 1943 roku w Warszawie. Z kolei dziadek Romana, Włodzimierz, był poetą. Walczył też w powstaniu listopadowym.

Powstańcza tradycja

Interesująca jest też inna gałąź rodziny Padlewskich. Stryjeczny brat jego dziadka, Władysław, już jako nastolatek rwał się do walki w powstaniu listopadowym. Został ranny w bitwie pod Daszowem, a następnie aresztowany przez Rosjan. Ponownie pojmano go w roku 1839 na fali zatrzymań związanych z tzw. spiskiem Szymona Konarskiego. Po paru miesiącach zwolniono go z braku dowodów. Po raz trzeci został uwięziony już w trakcie powstania styczniowego, kiedy dowodził jednym z oddziałów. Tym razem nie odzyskał wolności. 21 listopada 1863 roku został rozstrzelany. Jak podaje jedno z XIX-wiecznych źródeł, przed śmiercią miał zawołać: Bracia! Tyrani, którzy mnie zgładzają, oswabadzają mnie od jarzma okropnego: za kilka minut nie będę już ich niewolnikiem!

fot.NAC/domena publiczna

Powiedzieć, że Roman Padlewski pochodził z rodziny z silnymi tradycjami patriotycznymi, to mało.

W powstaniu styczniowym dowódcą był także syn Władysława, Zygmunt. Był pułkownikiem armii carskiej, przewodniczącym Towarzystwa Młodzieży Polskiej w Paryżu. Po aresztowaniu Jarosława Dąbrowskiego został naczelnikiem Warszawy. W trakcie powstania był naczelnikiem województwa płockiego. Po bitwie pod Ciechanowem z nominacji Mariana Langiewicza otrzymał patent generalski. 22 kwietnia 1863 roku został zatrzymany przez rosyjski patrol. Możliwe, że ktoś go zdradził. Został postawiony przed sądem w Płocku, gdzie tamtejszy naczelnik wojenny miał zaoferować mu wolność i karierę w zamian za wyparcie się wiary Polaka i wezwanie do zakończenia walk. Zygmunt odmówił. Wyrok śmierci przez rozstrzelanie wykonano 15 maja 1863 roku.

Czytaj też: Dziewczyny z „Parasola”

Muzyk i patriota

Trudno się więc dziwić, że Roman Padlewski, kompozytor, pianista i dyrygent, po prostu musiał wziąć udział w powstaniu warszawskim. Urodził się w 1915 roku jeszcze w Moskwie. W 1922 roku jego rodzina została repatriowana do Polski i zamieszkała w Poznaniu. Matka Romana, Nadzieja, założyła tam prywatną szkołę muzyczną. To właśnie ona, absolwentka konserwatorium petersburskiego, uczyła 6-letniego syna gry na fortepianie. Roman kształcił się później w poznańskim konserwatorium. Uważano go za wybitnie utalentowanego. Ale rozwijał się także w innym kierunku. W 1937 roku został adeptem Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim.

Walczył na froncie w trakcie kampanii wrześniowej. Udało mu się nawet uciec z kolumny jenieckiej. Trafił potem do Warszawy i… się zakochał.

Tu poznał Monikę Żeromską, swoją wojenną miłość, z którą dzielił przeżycia i troski. […] Tak opisała ich pierwsze spotkanie: Kiedyś przyjechała z Krakowa Elżunia Osterwianka. […] Przyszła do księgarni i przyprowadziła ze sobą dość milczącego młodego człowieka, Jerzego Padlewskiego [Roman przedstawił się imieniem brata – przyp.aut.], bardzo, uderzająco pięknego. Miał oczy jak mokra emalia, takie oczy mają czasem Rosjanie, Ormianie czy jacyś ludzie z Południa. Elżunia zostawiła mi go w księgarni, a on potem zaczął przychodzić tam często. Czasem prędko stworzy się między ludźmi takie delikatne porozumienie, zgodność, radość z rozpoznania wspólnego spojrzenia, i to może, ale nie musi, być początkiem uczucia, a nawet piękniej, jeśli pozostaje przyjaźnią.

Nie jest to tylko zbieżność nazwisk: malarka Monika Żeromska była córką wybitnego pisarza Stefana Żeromskiego.

Czytaj też: Niemiecka okupacja Kraju Warty

Walka przez sztukę

W czasie okupacji Roman Padlewski włączył się w konspiracyjną działalność artystyczną. Brał m.in. udział w pracach Tajnego Związku Muzycznego. W liście z lipca 1944 roku do jednego ze swoich przyjaciół pisał:

W nocy słychać ponurą muzykę głuchych wystrzałów – to uwertura do tego, co nadejdzie. Wykańczam moje prace. Wydaje mi się, że w ciągu paru ostatnich tygodni zmieniłem się bardzo, dojrzałem wewnętrznie, jeszcze nie stoję w miejscu. Beztroskość ludzi, których obserwuję, przypomina mi taniec na krawędzi wulkanu. Przypatruję się uważnie, by kiedyś pamiętać, jakim był ten stary, niezbyt wspaniały świat, w którym wzrosłem, dojrzewałem, pracowałem.

Artykuł powstał na podstawie książki Agnieszki Cubały Wielkopolanie ‘44. Jak mieszkańcy Wielkopolski walczyli w powstaniu warszawskim, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2022.

Kiedy 1 sierpnia zaczęły się walki, Roman zrobił coś nieoczekiwanego. Gdy w pałacyku Tilli Ciechanowieckiej wybuchł pożar, zasiadł do znajdującego się w nim koncertowego fortepianu i zaczął grać Etiudę Rewolucyjną Fryderyka Chopina. Hrabia Krzysztof Tyszkiewicz, ojciec znanej aktorki Beaty Tyszkiewicz, wspominał: Podłoga się już paliła, gdyśmy Romana wyciągnęli.

Czytaj też: Pierwsze godziny powstania warszawskiego. Jak zapamiętała je sanitariuszka z Ochoty?

Czym „Skorupka” za młodu nasiąkł…

Wraz z wybuchem powstania dla Romana zaczął się czas walki partyzanckiej. Należał do Brygady Dywersyjnej „Broda 53”, nosił pseudonim „Skorupka”. Trzeźwo oceniał sytuację powstańców i postawę Armii Czerwonej. Agnieszka Cubała w swojej najnowszej książce Wielkopolanie’44 oddaje głos ukochanej kompozytora. Jak opisywała Żeromska: Roman nie wierzy, żeby wojska sowieckie uderzyły na Warszawę. „Posłuchaj – cisza. Artyleria sowiecka milczy. Oni teraz stoją i wolą stać. My sobie sami musimy dać radę…”.

Malarka wspominała też inne słowa Romana: Jakże, myślę sobie, czołg uruchomić tymi palcami od klawiszy, smyczka i strun? Oto bowiem pewnego dnia powstańcom udało się zdobyć niemiecki czołg. Padlewski i hrabia Tyszkiewicz zdołali go ponownie uruchomić. Niestety kolejna akcja z niemieckim pojazdem pancernym w tle zakończyła się dla kompozytora tragicznie. 14 sierpnia próbowano unieszkodliwić jeden z goliatów. W trakcie akcji Roman Padlewski został postrzelony. Kula przeszła na wylot, uszkadzając prawdopodobnie kręgosłup i nerki. Uparcie domagał się przeniesienia do szpitala, w którym pracowała wtedy Żeromska. Już na miejscu na zmianę tracił i odzyskiwał przytomność. W świadomych chwilach próbował się zrywać ze słowami: Prędzej, prędzej, kiedy to się zagoi, ja muszę wracać, ja muszę tam być.

fot.Bundesarchiv, Bild 101I-695-0411-08A / Josef Gutermann / CC-BY-SA 3.0

14 sierpnia próbowano unieszkodliwić jeden z goliatów. W trakcie akcji Roman Padlewski został postrzelony.

Monika Żeromska przez cały czas czuwała przy nim. Tak wspominała ten czas: Nie odchodzę ani na chwilę, nikt dziś nie jęczy ani nie cierpi głośno, wszyscy odwracają głowy w stronę tego posłania. Jest taki piękny, ręce ma położone na piersiach, czarne z brudu walki, prześliczne ręce pianisty. Patrzę na niego, jest symbolem tego Powstania i wszystkich poprzednich, opisanych przez ojca mojego.

Czytaj też: Jak mogło do tego dojść? Powstanie Warszawskie – jedna z największych tragedii w dziejach Polski?

Skazany na śmierć

Pewnego dnia zdecydowała się na radykalny krok: postanowiła sprowadzić z pobliskiego szpitala znakomitego chirurga, doktora „Rakietę”. Gdy go odnalazła i opowiedziała o całej sprawie, spojrzał na nią jak na osobę, która postradała zmysły. Miał pod opieką cały szpital, a ona chciała, by udał się z nią na konsultację do jednego rannego. Na dodatek, aby się do niego dostać, trzeba było przejść przez wyjątkowo niebezpieczny, nieustannie ostrzeliwany teren. W końcu jednak uległ jej rozpaczliwym błaganiom. Niestety, nie miał dla niej dobrych wieści, choć chyba nie od razu to do niej dotarło. Stwierdził, że w normalnych warunkach szpitalnych, przy braku uremii i natychmiastowej operacji Roman miałby szansę przeżyć, ale pozostałby sparaliżowany. W powstańczych realiach był skazany na śmierć.

Padlewski, zanim zmarł, zdołał jeszcze uratować swojej ukochanej życie. Pewnej nocy próbował coś do niej wyszeptać. Kiedy ona się nachyliła, aby go lepiej usłyszeć, przez szybę w oknie wpadła kula i przeleciała tuż nad głową Moniki. Gdyby Żeromska stała, niechybnie by zginęła.

Kompozytor i powstaniec zmarł 16 sierpnia. Dwa dni później został pochowany z salwą honorową przy murze okalającym ulicę Nowomiejską. Już po wojnie spoczął w rodzinnym grobie na Cmentarzu Wilanowskim. Został też odznaczony Krzyżem Walecznych. Tak jak wielu innych w tamtych pamiętnych dniach: pośmiertnie.

Bibliografia

Literatura uzupełniająca:

1. A. K. Kunert, Kamienie na szaniec… od Jana Kilińskiego do powstania warszawskiego, „Biuletyn IPN”, nr 8-9/2011.
2. A. M. Stogowska, Ostatnie tygodnie życia generała Zygmunta Padlewskiego, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego”, nr 5/2013.
3. Władysław Padlewski, „Przyjaciel Domowy”, nr 13, rocznik XIV/1864.