„Wyrzygaj, by zjeść, jedz, by wyrzygać!” – jak NAPRAWDĘ ucztowali starożytni Rzymianie?

„W jadalni stały szerokie łoża biesiadne (kline), ustawione dłuższymi bokami z trzech stron dookoła prostokątnej przestrzeni (…). Wyściełane były materacami i poduszkami, a każde łoże pomieścić mogło trzech, ułożonych w pozycji półleżącej biesiadników. Pośrodku stał albo jeden duży, niski stół, albo przed każdym biesiadnikiem umieszczano małe stoliki. (…). Kubki, pucharki i czarki do picia wina były wystawione, a służba musiała się uwijać aby je napełniać” – opisuje klasyczną ucztę w rzymskim domu Ewa Bugaj.

Wokół uczt rzymskich narosło wiele mitów

Zachowane źródła pisane, ale także malowidła ścienne i płaskorzeźby przedstawiają niezwykły obraz biesiad w Cesarstwie Rzymskim. Na ich podstawie przyjęło się uważać, że mieszkańcy imperium lubowali się w napychaniu brzuchów ponad miarę, pijaństwie przekraczającym granice przyzwoitości oraz ogólnej kulinarnej rozpuście. Prym w obżarstwie wiedli przy tym oczywiście najbogatsi. Na ile jednak takie wyobrażenie jest w ogóle prawdziwe?

Niekończąca się biesiada

Jak mogły wyglądać takie uroczyste kolacje, na których gromadziła się rzymska śmietanka towarzyska? Tak przedstawia je Robert Fabbri w inspirowanej prawdziwymi wydarzeniami powieści Wespezjan. Rzymskie furie, najnowszym tomie bestsellerowego cyklu opowiadającego o losach jednego z najpotężniejszych władców imperium:

Mało kto lubił uczty Nerona; każda zdawała się ciągnąć w nieskończoność – i ta również nie była wyjątkiem. Nie chodziło o niezliczone dania, zawsze doskonale zaprezentowane i uroczyście obnoszone przez dziesiątki skąpo – jeśli w ogóle – odzianych niewolników płci obojga, albo i bezpłciowych.

Przyczyną nie była też konwersacja, nudnie ugrzeczniona, sporadyczna i wyzuta z humoru; ani też rozrywka, sprowadzająca się do powtarzalnych serii ód w ulubionym stylu cesarza (…). Nawet wulgarność skali biesiady – trzydzieści trzyosobowych sof i tyleż niskich stołów, ustawionych w podkowę wokół artysty – byłaby do wybaczenia.

Bohaterom Fabbriego w cieszeniu się z wystawnych uczt przeszkadzało głównie to, że cesarz zwoływał gości zbyt często i… pod przymusem (nie bez znaczenia był też paraliżujący lęk przed nowymi pomysłami nieobliczalnego władcy). W rzeczywistości jednak wydaje się, że Rzymianie raczej ochoczo stawiali się na zaproszenie do udziału w kolejnym festiwalu obżarstwa i rozpusty (zresztą nie tylko tej kulinarnej).

Podano do stołu

Mniej i bardziej konwencjonalne rozrywki towarzyszące biesiadom odłóżmy jednak na bok. Najważniejszym elementem spotkań było bowiem jedzenie. Czym napełniali brzuchy patrycjusze podczas ciągnących się godzinami obiadów?

Bogactwo menu zależało wyłącznie od fantazji – i bogactwa gospodarza. Podczas co bardziej wystawnych uczt na talerzach gości lądowały pawie jaja, pieczone bociany, fasolka obtoczona w bursztynie oraz „panierowany” złotem groszek. Nieodłącznym elementem było garum – pikantny sos przyrządzany ze sfermentowanych rybich głów i wnętrzności. Petroniusz w swojej słynnej satyrze Uczta Trymalchiona pisał również m.in. o pieczeni z dzika faszerowanego… żywymi ptakami! Przed zdumionych gości wniesiona została też:

kura z rozpostartymi w koło skrzydłami, jak to bywa u kwok wysiadujących jaja. Zaraz też przystąpili do niej dwaj słudzy i przy hałaśliwej muzyce zaczęli grzebać w słomie wydobywając stamtąd pawie jaja i rozdając je biesiadnikom.
Na ten moment widowiska zwrócił uwagę Trymalchion i powiedział: »Przyjaciele, pod kurę kazałem podłożyć pawie jaja. I niech mnie Herkules, ale boję się, że już się zaległy« (…). Ale gdym posłyszał, jak stary bywalec powiedział: »Tu musi być coś dobrego« – przeszukałem skorupkę ręką i znalazłem w niej tłuściutką muchołówkę w pieprzonym żółtku.

Prawdziwie rozpustne uczty dotyczyły tylko cesarzy

Oczywiście dzieło Petroniusza ma charakter prześmiewczy, lecz autor czerpał przecież inspiracje z prawdziwych biesiad. A te były nie mniej wystawne. Jak relacjonuje Ewa Bugaj: „cesarz Heliogabal, panujący w latach 218–222 po Chr. ponoć urządzał uczty składające się z dwudziestu kilku dań, z których każde utrzymane było w tym samym kolorze – wydawano więc uczty różowe, szmaragdowe itp. Biesiadnik, który przedstawił przepis na nieznaną dotąd potrawę, otrzymywał od władcy cenny podarunek”.

W winie prawda

Oczywiście do tego ogromu rozmaitych potraw nie mogło zabraknąć odpowiedniego dodatku w postaci wina. Zasadniczo rzymskie wina były słodkie i ciężkie, lecz – wbrew pozorom – biesiadnicy nie upijali się do nieprzytomności jeszcze przed daniem głównym, gdyż nigdy nie spożywano ich niezmieszanych (i nigdy bez dobrego towarzystwa). Ewa Bugaj opisuje:

Podczas obiadu lub pijącego przyjęcia (commissafio), które mogło nastąpić po obiedzie, arbiter elegantiae, mistrz ceremonii, ustalał proporcje wedle których mieszano wino z wodą, ponadto ile pucharków owego trunku można było spożyć, jak również sposób samego picia.

Pito albo w koło, zaczynając od gościa siedzącego najwyżej (a summo), albo kolejno, co oznaczało, ze każdy napełniał opróżniony przez siebie puchar i podawał go sąsiadowi z życzeniami, albo wreszcie mistrz ceremonii wybierał jednego z obecnych, za którego zdrowie każdy pił tyle razy, ile było liter w jego trzech imionach (tria nomina).

Niewątpliwie zdarzało się, że ten czy ów patrycjusz po takiej uczcie kolejny ranek witał z solidnym kacem, lecz opowieści o regularnym, cowieczornym opychaniu się i piciu na umór przez bogatych Rzymian można włożyć między bajki. Takie zachowania były domeną niemal wyłącznie cezarów.

To władców dotyczyła zresztą w głównej mierze słynna porada „vomunt ut edant, edunt ut vomant!” („wyrzygaj, by zjeść, jedz, by wyrzygać”). Podczas szczególnie obfitych obiadów w wiadomym celu na stronę udawali się m.in. Neron (który pomagał sobie nie tylko wywoływaniem wymiotów za pomocą ptasiego pióra, ale i lewatywami), Witeliusz (jadający ponoć wszystko i wszędzie, napychający się pomiędzy posiłkami w co podlejszych spelunkach i bezwstydnie bekający po każdym daniu) czy Klaudiusz. Ten ostatni wydał nawet specjalny edykt, na mocy którego przy stole – oraz podczas obrad Senatu – można było głośno puszczać wiatry.

Zabójcza miłość do jedzenia

Kłopoty trawienne nie były jednak jedynym skutkiem ubocznym zamiłowania rzymskich elit do biesiadowania. Jednego z największych smakoszy Cesarstwa miłość do jedzenia doprowadziła do… samobójstwa. Autor pierwszej rzymskiej książki kucharskiej O sztuce kulinarnej ksiąg dziesięć, odebrał sobie życie po tym, jak w wyniku zbyt częstego zapraszania gości zbankrutował. Seneka Młodszy – nie bez złośliwości – relacjonował:

Oto kiedy już sto milionów sestercji przepuścił na kuchnię (…), obliczył, że mu pozostaje dziesięć milionów sestercji. Jakby więc musiał żyć w ostatniej nędzy i głodzie, rozporządzając sumą dziesięciu milionów sestercji, trucizną zakończył życie.

Seneka w ogóle zresztą krytycznie podchodził do rozpasania kulinarnego swoich rodaków. Jak gorzko zauważył w swoich Listach „Nie dziw się, że choroby są tak niezliczone: policz kucharzy”.

W rzeczywistości jednak sytuacja nie była chyba aż tak dramatyczna. Mało kto mógł sobie pozwolić na spędzanie popołudni i wieczorów na pijatykach i opychaniu się bez miary.

Kolacje przeciętnie zamożnych Rzymian trwały zazwyczaj około godziny lub dwóch, lecz choć stanowiły najważniejszy posiłek w ciągu dnia (na śniadania złożone z chleba, serów, owoców i mleka nie zawsze był czas), to serwowane potrawy były na ogół bardzo proste. Ewa Bugaj wylicza: „w dobrych domostwach składały się po prostu z ziół, warzyw, ryb i mięsa, jajek, sera i owoców, podawanych w rozsądnych proporcjach”. Co nie zmienia faktu, że to właśnie mieszkańcom Imperium udało się wynieść gotowanie do rangi sztuki.

Inspiracja:

Inspiracją do napisania artykułu była najnowsza powieść Roberta Fabbriego z bestsellerowego cyklu poświęconego Wespezjanowi, wydana nakładem wydawnictwa Rebis Wespezjan. Rzymskie furie.

Bibliografia:

1. E. Bugaj, Starożytni Rzymianie i ich uczty, „Szkice Humanistyczne”, UAM 2010.
2. J. Carcopino, Życie codzienne w Rzymie w okresie rozkwitu cesarstwa, PIW 1960.
3. Petroniusz, Satyryki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1968.
4. Seneka Młodszy, Listy moralne do Lucyliusza, PWN 2010.
5. L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, PWN 2006.