Echnaton – faraon heretyk

Najpierw został współregentem wraz ze swoim ojcem, Amenhotepem III. Później, już po jego śmierci, objął rządy jako Amenhotep IV. Panował mniej więcej w latach 1351–1334 p.n.e. Mało interesowała go gospodarka czy polityka zagraniczna, w tym również sprawy militarne. Kwestie religijne – to było pole, na którym miał prawdziwą ochotę się wykazać! Marzyła mu się głęboka reforma religijna. Zapewne jego zdaniem, na co zwraca uwagę Włodzimierz Sochacki, dotychczasową mógł uznawać za coraz mniej etyczną. Stawała się w coraz większym stopniu zbiorem magicznych praktyk. Potrzebna zatem była głęboka odnowa.

Jednak, aby ją wprowadzić, musiał najpierw coś zrobić z dotychczasowym kultem. Szybko pojął, że nie ma szans w konfrontacji z Tebami, gdzie stare wierzenia były niezwykle głęboko zakorzenione. Zresztą tamtejsi kapłani boga Amona politycznie znacząco wzmocnili swoją rolę w państwie, a faraonowi mogło przy okazji zależeć na tym, by im te możliwości ukrócić. Musiał zatem wręcz założyć nową stolicę państwa. Powstać ona miała mniej więcej w połowie drogi pomiędzy Tebami a Memfis. Dotychczas w tym miejscu istniała tylko pustynia.

Precz ze starym, niech wszędzie wejdzie nowe

Faraon zadbał o wzniesienie w nowym mieście świątyni solarnej oraz wielu pałaców. Zresztą ulokował się tam na stałe, wciąż dbając o to, by upiększać i rozbudowywać tę nową metropolię. Ci zaś, którzy go w tym wspierali, jak i w tworzeniu nowego kultu, mogli liczyć na stosowne godności, które władca Egiptu szczodrze rozdawał. Zwolennicy nowego faraona podróżowali po Egipcie, a gdzie natrafili na wyznawców starych bóstw, prześladowali ich oraz wymazywali z monumentów imiona tych bogów. Wypędzani byli nawet kapłani.

fot.Gérard Ducher / CC BY-SA 2.5

Rzeźba Echnatona w Muzeum Egipskim

Co się zaś tyczy jego nowej stolicy: władca zadbał o to, by na granicach nowego centrum umieszczone zostały tabliczki informujące o tym, że król ma wolę uczynić z tego miejsca centrum nowej religii. A nazwane zostało ono Achetaton, czyli „horyzont” lub „słoneczny dysk”. A to dlatego, że bóg, którym zastąpił wszystkich dotychczasowych, zwał się Aton. Był to Bóg Tarczy Słonecznej. Jeden bóg za wszystkich – po raz pierwszy w historii jakikolwiek władca postanowił wprowadzić w swoim państwie religię monoteistyczną. Miasto Achetaton zaś obecnie nazywa się Amarna.

Przeczytaj także: Grobowce Egiptu

Para królewska o wydłużonych czaszkach

Wprowadzając nowe nazewnictwo, faraon zaczął od siebie i swojej małżonki. Jego własne dotychczasowe imię, Amenhotep, znaczyło „Amon odpoczywa”. Zmienił je zaś na Echnaton, które z kolei można tłumaczyć jako „Aton jest zadowolony”. W odniesieniu do niego używa się również imienia Akhenaton. Wraz z wprowadzeniem nowej religii imię musiała zmienić i żona faraona, Nefertiti. Miało ono brzmieć znacznie dłużej: Nefer-nefru-aton, co z kolei tłumaczy się jako „Piękna pięknem Atona”. Tak zaś w niezwykle obrazowy sposób parę królewską opisał Simon Sebag Montefiore:

„Nowy faraon Amenhotep IV miał dziwne wąskie oczy, kanciastą twarz z wydłużoną głową i wydatny tors z obojnaczymi piersiami, wystający brzuch i krótkie nogi – lub przynajmniej tak był ukazywany. Nefertiti, która mogła być jego cioteczną siostrą, siostrzenicą Teje, wszędzie pojawia się jako równa mu pozycją władczyni – nawet w inskrypcji opisującej, jak zabija zagranicznych jeńców na królewskiej barce. Nefertiti odznaczała się olśniewającą urodą, ale tu też pojawia się rys anomalii: jej posągi świadczą, że miała wydłużoną czaszkę”.

Naród egipski należało odpowiednio oświecić

No dobrze, ale kim właściwie miał być ów Aton? Do tej pory wszyscy bogowie egipscy przedstawiani byli jako połączenie ludzi i różnych zwierząt. Również w tej kwestii Echnaton odszedł od dotychczasowych wizji. Aton miał być po prostu energią, życiodajną siłą, którą ewentualnie można było przedstawić w postaci promieni słonecznych. Był jednocześnie stwórcą wszystkiego, całego Wszechświata. Był też bogiem wszechmocnym i sprawiedliwym. Po raz kolejny ten model miał zostać powtórzony dopiero przez żydowskich proroków kilkaset lat później.

fot.Hans Ollermann / CC BY 2.0

Echnaton jako sfinks przed tarczą słoneczną, symbolem Atona

Nową religię trzeba było Egipcjanom wytłumaczyć. Zaczęto od tego, że starano się na wszelkie możliwe sposoby pomniejszyć znaczenie Amona, a wraz z nim wszelkich dotychczasowych bogów. Zresztą w narracji stopniowo odchodzono nawet od stosowania liczby mnogiej – „bogowie”, uznając za prawidłowe mówienie tylko o jednym bogu. W ten sposób torowano drogę w świadomości Egipcjan do tego, by uznali Atona za jedynego boga, jaki istnieje. Co ciekawe, ta nowa religia niekoniecznie przypadła do gustu władcom innych państw. I tak np. krytykując nowy ceremoniał, asyryjski król Aszur-uballit narzekał, pisząc, dlaczego jego wysłannicy mają ciągle „stać na zewnątrz i konać w słońcu?”.

Przeczytaj także: Top 5 wpływowych kobiet starożytnego Egiptu

Wojna? Nie, dziękuję

Echnaton, znany wcześniej jako Amenhotep IV, był wręcz pochłonięty tworzeniem nowego kultu. Czy to z braku kompetencji, czy też niechęci, nie poświęcał jednak zbyt wiele uwagi sprawom państwa, które znalazło się wręcz w niebezpieczeństwie. Szczególnie złe wiadomości nadchodziły z egipskich posiadłości znajdujących się na terenie Azji. Lennicy apelowali do władcy, by przyszedł im z pomocą. Ich listy pozostawały jednak bez odpowiedzi. Zamiast tego król wolał jeszcze bardziej upiększać swoją nową stolicę. Już utrata Kadeszu na rzecz króla Hatti Suppiluliumy nie wróżyła dobrze.

fot. Nofretete Neues Museum / CC BY-SA 3.0

Popiersie Nefertiti

Wezwanie o pomoc wysłał do Echnatona rządzący Jerozolimą Abdu-Heba. Musiał on zmierzyć się z inwazją wojsk Habiru (istnieje możliwość, że pod tą nazwą kryją się Hebrajczycy), którzy bez problemu zdobywali kolejne miasta. Pytał jednocześnie Echnatona, dlaczego „lubi Habiru”? Abdu-Heba żalił się, że wszystkie posiadłości władcy Egiptu byłyby do utrzymania, gdyby tylko Egipt przysłał posiłki. Oczywiście nic takiego nie nastąpiło i terytoria władcy Jerozolimy odpadały jedno po drugim. Przed Habiru skapitulować musiał Labaya, król Sychem. Padło też Betlejem. Abdu-Heba zaś w geście rozpaczy poprosił o to, by faraon wysłał do niego swojego pełnomocnika, który zabrałby go do Egiptu. A to dlatego, że chciałby chociaż umrzeć w pobliżu faraona, jeżeli ten nie jest zainteresowany obroną egipskich posiadłości.

Przeczytaj także: Jak media stworzyły mit Tutanchamona

Co było złego w naszym politeizmie?

W obliczu powyższych informacji trudno się dziwić, że tak lud, jak i przede wszystkim zwolennicy dawnego porządku, mieli coraz bardziej dosyć faraona-rewolucjonisty, a na dodatek heretyka. Zawiązany został spisek na jego życie, w którym prym wiedli ci kapłani Amona, których przede wszystkim wziął na celownik. Lub też, według innej wersji, stało się to na zlecenie wodza imieniem Horemheb, który nie mógł zdzierżyć ilości utraconych za tego faraona terytoriów. Echnaton został prawdopodobnie zamordowany – przynajmniej tak twierdzi część autorów. Cóż, przynajmniej na terenie wybudowanego przez siebie miasta zawczasu (czyżby przeczuwał?) nakazał wykuć grobowce tak dla siebie, swoich krewnych, jak i dworzan.

fot.User:MykReeve / CC BY-SA 3.0

Złota maska Tutanchamona

Wraz zaś z jego śmiercią bezpowrotnie umarł stworzony przez niego kult boga Atona. Wszelkie ślady po nim były sukcesywnie usuwane z przestrzeni publicznej, stopniowo przywracano też kult dawnych bogów. Prawdopodobnie zabita została także i Nefertiti. Na tronie zasiadł mający zaledwie 9 lat syn Echnatona oraz jednej z jego drugorzędnych żon, Tutanchaton, któremu zmieniono imię na Tutanchamon. Kontrrewolucja religijna trwała już w najlepsze, a stolica spokojnie powróciła do Memfis. Tak zakończył się jedyny w historii staroegipski eksperyment z monoteistyczną religią.

Bibliografia

1. McCracken, The Lost King Akhenaton, Artesian Press, Buena Park 2004.
2. H. Horn, Z archeologią przez kraje biblijne, Wydawnictwo „Znaki Czasu”, Warszawa 2015.
3. S. Montefiore, Świat. Historia rodzinna, Wydawnictwo Znak, Kraków 2024.
4. Sochacki, Starożytność, Wydawnictwo Druzus, Warszawa 2016.