Jak Breslau stał się Wrocławiem – historia miasta zniszczonego i odrodzonego

Wrocław jest miastem o burzliwej historii. Jego przynależność państwowa i kulturowa zmieniała się wielokrotnie na przestrzeni dziejów, tak samo, jak jego znaczenie. Był ważnym punktem na szlakach handlowych, później na znaczeniu zyskał jako ośrodek akademicki, naukowy i kulturowy, a w XIX wieku – przemysłowy. Miał swoje lepsze oraz gorsze momenty gospodarcze, ale zawsze stanowił ważny punkt na mapie regionu i Europy.

Burzliwy początek XX wieku miał jednak silny wpływ na miasto, w czym Wrocław oczywiście nie był wyjątkiem. Zmiany geopolityczne, gospodarcze, społeczne oraz I wojna odcisnęły swoje piętno na mieszkańcach miasta, tak samo jak późniejszy kryzys ekonomiczny. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości oraz ustanowieniu jej nowych granic zaczęły się również ruchy migracyjne. Część Polaków, stanowiących sporą mniejszość w niemieckim wówczas Breslau, postanowiła spróbować życia w odrodzonym kraju. Samo zaś miasto, choć stanowiło perłę wschodnich Niemiec, przez większość krajan było postrzegane jako prowincja, do której niekoniecznie chciano się przenosić.

Sytuacja ta zaczęła się zmieniać wraz z dojściem do władzy partii nazistowskiej. Partia uzyskała tutaj ponad 43% poparcia, co stanowiło trzeci wynik w Republice Weimarskiej, i przyniosło to miastu wymierne korzyści.

Czas nazistów – czas rozkwitu

Wraz z nową władzą nadeszło ożywienie gospodarcze i spadek bezrobocia. Breslau rozwijał się pod kątem przemysłu, ale oczywiście nakierowanego na zbrojenie się Niemiec. Jednak za tym rozwojem podążały również ciemne strony.

Breslau przez swoją wyjątkową historię był miastem o wielokulturowym charakterze. Przed wybuchem II wojny światowej liczył ponad 600 tysięcy mieszkańców i choć większość z nich miała pochodzenie niemieckie, to nie brakowało również silnych mniejszości narodowych – w tym polskiej oraz żydowskiej. Różne nacje i oczywiście różne wyznania. Do 1933 roku protestanci, katolicy i wyznawcy judaizmu żyli ze sobą bez większych przeszkód. Wszystko zmieniło oczywiście dojście do władzy nazistów.

fot.domena publiczna

Był ważnym punktem na szlakach handlowych, później na znaczeniu zyskał jako ośrodek akademicki, naukowy i kulturowy

Tak samo, jak w innych częściach Rzeszy rozpoczęły się prześladowania. Na terenie Dolnego Śląska rozpoczęto deslawizację regionu, czyli zmianę nazw miejscowości na niemieckie. 10 maja 1933 roku na ówczesnym Schloßplatz odbyło się palenie książek, a w nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku doszło do antyżydowskich zamieszek, odbywających się w ramach tzw. nocy kryształowej.

Mimo tych wydarzeń do września 1939 roku Breslau był jednym z największych miast Rzeszy i ważniejszych ośrodków gospodarczych, naukowych i kulturalnych. Zachwycał również swoją architekturą, stanowiąc mozaikę stylów. Z jednej strony wspaniałe gotyckie i barokowe kościoły, z drugiej – nowoczesne osiedla mieszkaniowe, takie jak słynna WUWA – modelowe osiedle wzorcowe zbudowane w latach 20. XX wieku. Rynek z ratuszem był wizytówką miasta, a secesyjne kamienice i gmachy publiczne świadczyły o jego znaczeniu.

Przeczytaj także: Epidemia ospy we Wrocławiu

Festung Breslau

Początkowo po wybuchu II wojny światowej miasto było oddalone od wojennej zawieruchy. Dlatego też wiele firm dokonywało inwestycji na jego terenie, a za nimi podążali ludzie z innych części kraju, zwiększając dodatkowo jego populację. Breslau był również ważnym punktem w kwestii zaopatrywania frontu wschodniego. Względnie życie w nim płynęło spokojnie, ale oczywiście nie dla wszystkich. Nadal kontynuowano prześladowania mniejszości, a do 1941 roku większość lokalnych Żydów została wywieziona do obozów koncentracyjnych.

Wszystko zmieniło się w 1944 roku wraz z cofającą się linią frontu wschodniego. Adolf Hitler wydał rozkaz zamienienia miasta w twierdzę – Festung Breslau. Oznaczało to, że miało być bronione za wszelką cenę, nawet kosztem cywilów. Rozpoczęto przygotowania do oblężenia: budowano umocnienia, a dziesiątki tysięcy mieszkańców zmuszono do pracy przy fortyfikacjach.

fot.Ryszard Majewski / domena publiczna

Oblężenie Festung Breslau należało do najdłuższych i najbardziej wyniszczających w Europie

W styczniu 1945 roku, w obliczu zbliżającej się Armii Czerwonej, władze nazistowskie nakazały ewakuację części ludności cywilnej. Tysiące osób wyruszyły w mroźną zimę w kierunku zachodnich Niemiec – wielu z nich nie przeżyło tej dramatycznej drogi.

Oblężenie Festung Breslau trwało od lutego do maja 1945 roku i należało do najdłuższych i najbardziej wyniszczających w Europie. Walki uliczne, bombardowania i ostrzał artyleryjski doprowadziły do niemal całkowitego zniszczenia miasta. Szacuje się, że zrujnowano około 70% zabudowy. Szczególnie ucierpiało Stare Miasto i wiele zabytków architektury. Zresztą sami Niemcy zniszczyli wszystkie budynki znajdujące się w ścisłym centrum miasta, na Kaiserstrasse. W jakim celu? Chcieli tam stworzyć lotnisko, jednak to ostatecznie nie powstało.

Kapitulacja garnizonu niemieckiego nastąpiła 6 maja 1945 roku, na kilka dni przed końcem wojny w Europie. Breslau przeszedł w dłonie nowych polskich władz, które oczywiście miały być nadzorowane przez Rosjan. Tak rozpoczęły się narodziny Wrocławia.

Przeczytaj także: Wrocławski Dzwon Grzesznika

Wrocław odzyskany

Po zakończeniu II wojny światowej Wrocław znalazł się w granicach Polski, co zostało potwierdzone decyzjami konferencji poczdamskiej. Nowym prezydentem miasta został Bolesław Drobner, minister pracy, opieki i zdrowia w Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego. Co ciekawe, nigdy nie był on we Wrocławiu i nie znał tych terenów. Plusem jednak dla niego był fakt, iż świetnie znał język rosyjski i niemiecki. Niestety, na stanowisku nie pozostał długo, gdyż protestował w kwestii zachowania Armii Czerwonej i jej utrudnianiu normalizacji życia przybywających do miasta Polaków. Po trzech miesiącach został zastąpiony przez Aleksandra Wachniewskiego.

Mitem jest przekonanie, iż zaraz po zakończeniu wojny wszyscy Niemcy opuścili miasto. Wręcz przeciwnie – część niemieckich mieszkańców do niego wróciła. Dlaczego? Cóż, przepływ informacji był wtedy mocno utrudniony, nie wiedzieli zatem, że miasto zostało przekazane Polsce. Obrazuje to świetnie spis ludności przeprowadzony w sierpniu 1945 roku. Wynika z niego, że we Wrocławiu mieszkało 189 500 Niemców i 16 500 Polaków.

fot.NAC / domena publiczna

Wraz z osiedlaniem się nowych mieszkańców zaczęto budzić miasto do ponownego życia

Oczywiście sytuacja ta zaczęła się zmieniać w późniejszych latach. Niemcy byli stopniowo przesiedlani, a ich miejsce zajmowali Polacy, pochodzący z Polski centralnej, Wielkopolski oraz utraconych Kresów Wschodnich – przede wszystkim Lwowa. To wraz z tą ostatnią grupą sprowadzono do miasta część zbiorów Ossolineum oraz płótna Panoramy Racławickiej.

Wraz z osiedlaniem się nowych mieszkańców zaczęto budzić miasto do ponownego życia. I w tym również pomagali Niemcy. Oni tak naprawdę pamiętali dawne zabudowania Breslau, jak również byli w stanie obsługiwać niektóre obiekty infrastruktury, jak np. linie tramwajowe, a raczej to, co z nich zostało.

Pierwsze lata powojenne były niezwykle trudne. Miasto było zrujnowane, brakowało mieszkań, infrastruktury i podstawowych środków do życia. Wszechobecny był również szaber oraz świetnie funkcjonował czarny rynek. Wielu osadników przyjeżdżało z nadzieją, że szybko znajdzie dach nad głową i pracę, lecz zderzali się z dramatycznymi warunkami.

Przeczytaj także: Historyczne atrakcje Wrocławia

Wielka odbudowa

Choć szaber został oficjalnie zabroniony przez władze miasta, to na niewiele się to zdało. Szczególnie w kwestii materiałów budowlanych. Wiele cegieł z Wrocławia, czekającego na odbudowę, ruszyło do stolicy w ramach akcji odbudowy Warszawy. Dochodziło do sytuacji, w których rozbierano nawet budynki wciąż nadające się do rekonstrukcji. Dotyczyło to również zabytków, jak np. wschodniej części Starego Miasta, w tym historycznego budynku poczty głównej. Pojawiła się również odezwa do wrocławian, by każdy z nich przekazał 50 cegieł na odbudowę Warszawy. Ci, którym udało się zebrać najwięcej, mogli pojechać na trzydniową wycieczkę do stolicy.

Losy odbudowy samego Wrocławia ważyły się w pierwszych latach po wojnie. Skala zniszczeń w mieście była ogromna. 68% budynków nie nadawało się do dalszego użytkowania, a ponadto stale brakowało prądu, wody i gazu. I choć decyzje o odbudowie zaczęto podejmować jeszcze w 1945 roku, to zmiany nie następowały szybko. Na przykład system wodno-kanalizacyjny zaczął ponownie działać dopiero w 1948 roku.

fot.NAC / domena publiczna

Podnoszenie się z gruzów trwało długo

Miasto jednak stopniowo podnosiło się z gruzów. Podjęto decyzję o odbudowie pierwszych zabytków, w tym budynku ratusza, oraz innych instytucji publicznych. Fakt, iż do Wrocławia przeniosła się część inteligencji lwowskiej, pozwolił na ponowne aktywowanie życia akademickiego. Ruszył Uniwersytet Wrocławski oraz Politechnika.

Podnoszenie się jednak z gruzów trwało długo – zarówno pod kątem odbudowy urbanistycznej, jak i populacyjnej. Stan przedwojennej liczby mieszkańców, czyli ponad 600 tysięcy, miasto osiągnęło dopiero w latach 80. Władze komunistyczne usilnie starały się również wymazać wielonarodową historię Wrocławia w pamięci reszty kraju. Obowiązywała narracja mówiąca o mieście przywróconym do macierzy. Tę zmieniono dopiero po 1989 roku, gdy znów Wrocław mógł chwalić się swoim bogatym i wielokulturowym dziedzictwem.

Przeczytaj także: Wojna piwna we Wrocławiu

Bibliografia

Bonek T., Repatrland ’45. Drogi Polaków na Ziemie Odzyskane, Znak Horyzont 2025.
Halicka B., Polski Dziki Zachód. Przymusowe migracje i kulturowe oswajanie Nadodrza 1945-1948, Universitas, 2023.
Skobielski R., Ziemie Zachodnie i Północne Polski w okresie realizacji planu sześcioletniego 1950-1955, Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2002.
Jak Breslau stał się Wrocławiem. Polacy przejmują miasto po wojnie. Osadnicy, Sowieci i Niemcy, Powojnie, youtube.com, 28.02.2025, dostęp: 25.09.2025.
Makowski B. Czerwona szarańcza. Jak Sowieci grabili „wyzwalane” tereny, polskieradio24.pl, dostęp: 25.09.2025.
Ziemie Odzyskane. „W 1945 roku Polska przejęła pustynię”, polskieradio24.pl, dostęp: 25.09.2025.
Popiński K., Historia Wrocławia, wroclaw.pl, 13.09.2023, dostęp: 25.09.2025.