„Czym jest patriotyzm we współczesnym świecie?” rozmowa z naukowcami z UMCS

Z tej okazji postanowiliśmy się przyjrzeć różnym obliczom patriotyzmu. Do podzielenia się refleksjami na ten temat zaprosiliśmy naukowców z UMCS – historyka, politologa, socjologa, ekonomistę, pedagoga i fizyka.

Powróćmy do historii

Umiłowanie i działanie na rzecz dobra ojczyzny – zgodnie z definicją encyklopedyczną – jako miejsca swojego zamieszkania i/lub pochodzenia jest nazywane patriotyzmem. Termin ten wywodzi się od greckiego słowa patria, oznaczającego rodowód, klan, rodzinę, ojczyznę. Żeby lepiej wyjaśnić to pojęcie, warto sięgnąć do historii.

fot.Olek Remesz / CC BY-SA 3.0

Flaga Polski z godłem

„Nowożytne rozumienie słowa patriotyzm związane jest z XVIII-wiecznym oświeceniem – okresem pracy dla państwa, narodzinami idei niepodległych Niderlandów i Stanów Zjednoczonych oraz kształcenia i kształtowania elit Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Szkole Rycerskiej. Konarski radził, jak impas przełamać i Res Publikę salwować, Czartoryski patriotę widział w człowieku o dobro powszechne dbającym, który własny majątek i wysiłek poświęcając, czyni to jedynie na swoją chwałę. Patriotyzmem zatem będzie miłowanie i pielęgnowanie tradycji, kultury oraz języka w poczuciu wspólnej więzi kulturowej i narodowej” – mówi dr hab. Marek Sioma, prof. UMCS z Katedry Metodologii i Badań nad XX–XXI w.

Na przestrzeni wieków koncepcja patriotyzmu ewoluowała, podobnie jak zmieniały się czasy i okoliczności, w których przyszło żyć Polakom. Nie zawsze były one łatwe, często wręcz naznaczało je cierpienie i wymagały ogromnego poświęcenia:

„W oświeceniowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów niewielu było jednakże mężów takich, których obywatelami-patriotami zwać można. Efektem upadek państwa i prawie półtorawiekowa niewola – niektórych ziem od 1772 r. trwająca. Wiek XIX polskim heroizmem znaczony poprzedziła insurekcja Kościuszki.

Romantyzm z dwoma wieszczami powszechnie znanymi, choć nie byli jedyni, nadzieje patriotyczne rozbudził. Bonaparte, który Księstwo Warszawskie w koncepcie z Rosją utworzył, dał Polakom nadzieję, jednak pod Waterloo ideę wielką pogrzebał. Dwa razy zryw podnieśli (w listopadzie i styczniu), ale pokonani zostali. Salus Regni Poloniae w pozytywistyczną ideę przekuwać poczęli. Trwali i budowali, często nieświadomi trudu i efektu. Świat trwał w bezruchu. Pozornym. Rok 1914 nadziei wyznaczył granicę.

Patria Polaków, gdy państwa własnego nie mieli, w ich ideach zaklęta, wielkością granic, oświeconym społeczeństwem i szklanymi domami pisana, rzeczywistością stała się po trudach i cierpieniach pokoleń. Rok 1918 znaczy jej początek nowoczesnych dziejów. Pokolenie Kolumbów, po raz kolejny, patriotyzmu dowiodło, gdy dwaj (o trzecim nikt nie pamięta) odwieczni wrogowie targnęli się na Rzeczpospolitą. Wielu poległo, wielu zginęło. Ci, którzy przetrwali, uciekać musieli lub więzień stali się ofiarami. Sowiecką dominację przetrwali, o Piłsudskim, Dmowskim i innych Ojcach Niepodległej nie zapomnieli” – podsumowuje literacko prof. Sioma.

Patriotyzm współcześnie

Obecnie, gdy Polska jest wolnym krajem, patriotyzm ma inny wymiar. Nie wiąże się już z walką zbrojną o tożsamość narodową, ale z pokazaniem szacunku i przywiązania do ojczyzny. Tak jak w burzliwych czasach historycznych, m.in. okresu zaborów i wojennej pożogi, tak i teraz jest niezwykle ważny. Wyraża się jednak w inny sposób. Jaki jest współczesny patriotyzm, wyjaśnia dr Dorota Maj z Katedry Ruchów Politycznych i Badań Etnicznych:

„Współczesny patriotyzm to postawy i zachowania społeczno-polityczne wyrażające szacunek i oddanie własnej ojczyźnie, ale dostosowane do realiów życia w państwie demokratycznym. W przeciwieństwie do czasów zaborów, wojen i okupacji, kiedy patriotyzm był kojarzony z gotowością do walki o ojczyznę i jej obrony, obecnie jest bardziej zróżnicowany i ujawnia się w codziennych postawach i działaniach, które wspierają dobro ojczyzny i jej mieszkańców. Co więc współtworzy współczesny patriotyzm?

Po pierwsze, szacunek i miłość do ojczyzny, które wyrażają się w więzi z jej historią, kulturą i tradycjami, ale także w przywiązaniu do wspólnoty lokalnej i miejsca swojego pochodzenia. Po drugie, partycypacja polityczna i odpowiedzialność obywatelska, przejawiające się w uczestnictwie w wyborach i referendach, ale także w przestrzeganiu norm prawnych i społecznych, płaceniu podatków, zaangażowaniu w życie wspólnoty lokalnej, dbaniu o środowisko naturalne czy działalności charytatywnej i wolontariackiej.

fot.Zbigniew Brym / domena publiczna

Polska flaga z przestrzelinami, powstanie warszawskie (1944)

Po trzecie, to szacunek do symboli narodowych i języka ojczystego. Po czwarte, to postawy otwartości i tolerancji, ponieważ autentyczny patriotyzm oznacza uwolnienie się od wrogości i nietolerancji na rzecz akceptacji dla różnorodnych poglądów, przekonań politycznych oraz wiary. Jest więc postawą otwarcia na ludzi, a nie działaniem przeciwko nim. Po piąte, to rola edukacji historycznej i krytycznej refleksji nad przeszłością w kształtowaniu przyszłych pokoleń. Współczesny patriota jest więc osobą, która poprzez swoje codzienne działania przyczynia się do integrowania społeczeństwa i jego rozwoju”.

Jak widać, współcześnie mamy do czynienia z różnymi rodzajami patriotyzmu. Jednym z nich jest patriotyzm lokalny. Na czym polega? Kim jest lokalna patriotka i lokalny patriota? Na te pytania odpowiada dr Karolina Podgórska z Katedry Socjologii i Zmiany Społecznej:

„W szkole uczono nas, że patriotyzm to miłość do ojczyzny. Warto się więc zastanowić, czym jest – jeśli istnieje – lokalna ojczyzna. Czy będzie to miejsce, z którego pochodzimy? Takie, o którym powiemy, że są tam nasze korzenie? A może współcześnie, gdy mobilność jest dominująca cechą społeczeństw, raczej miejsce z wyboru, w którym decydujemy się żyć, chociaż nie ma tam naszych przodków, wspomnień i przeszłości?

W dzisiejszych analizach socjologicznych związanych z lokalnością dużo mówi się o nowych wymiarach obywatelskości, przynależności, tożsamości, wspólnoty, sąsiedztwa. Kluczem do ich zrozumienia jest uznanie, że lokalna przestrzeń należy do jej mieszkańców, którzy prowadzą w niej codzienne życie, dbają o nią, budują relacje, tkają społeczne sieci. Są to osoby różnego pochodzenia, niekoniecznie obywatele danego kraju, z różnymi historiami, czasami obecne na dłużej, a czasami na chwilę.

Jeśli ich postawa jest aktywna, a działania służą budowaniu tej wspólnoty, przyczyniają się do wspólnego dobra, z którego mogą korzystać pozostali – postawę tę opisać można jako lokalny patriotyzm. Także trend związany z wprowadzaniem różnego rodzaju inicjatyw publicznych takich jak budżet obywatelski, ogólnodostępne imprezy kulturalne, miejsca spotkań otwarte dla mieszkańców są narzędziami służącymi budowaniu lokalnej, inkluzywnej wspólnoty, opartej na partycypacyjnym uczestnictwie w kulturze, polityce i życiu społecznym”.

fot.Poznaniak / domena publiczna

Proporzec Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

Szczególnym rodzajem współczesnego patriotyzmu jest patriotyzm ekonomiczny, nazywany też gospodarczym. Charakteryzuje go podejmowanie świadomych decyzji ekonomicznych, uwzględniających pozytywny wpływ tych wyborów na wspólnotę narodową. Jego koncepcja nie jest nowa, sięga początków rewolucji przemysłowej. W ostatnich miesiącach termin ten coraz częściej pojawia się w mediach ze względu na dynamiczną sytuację geopolityczną. Z perspektywy ekonomisty o tego typu postawie mówi dr Grzegorz Kwiatkowski z Katedry Polityki Gospodarczej i Regionalnej:

„Wraz z nasileniem napięć w gospodarce światowej, w tym między dotychczas bliskimi partnerami, takimi jak Unia Europejska i Stany Zjednoczone, rośnie zainteresowanie patriotyzmem gospodarczym. Niejeden ekonomista, w tym i ja, może odruchowo, choć nieznacznie, skrzywić się na owo hasło. Przecież przez lata powtarzaliśmy, że handel (także ten międzynarodowy) jest dobry. Argumentowaliśmy, że jeśli jako świat podzielimy się tak, żeby każdy wytwarzał to, co potrafi zrobić relatywnie taniej, to wszyscy będziemy bogatsi. Efektywniej wykorzystamy nasze ograniczone zasoby i będziemy cieszyć się lepszymi i tańszymi produktami.

Oczywiście, że kupując np. polskie jabłka, wspieramy miejsca pracy w kraju. Podobnie będzie, gdy np. firma odzieżowa, zamiast decydować się na wykorzystanie taniej siły roboczej w odległym azjatyckim kraju, otworzy fabrykę w Polsce. Obraz nieco się skomplikuje, gdy gospodarstwa produkujące owe jabłka będą musiały „przesiąść się” na całkowicie polskie (lub europejskie – w zależności od perspektywy) maszyny, a nieuchronnie wyższe płace w polskich fabrykach odzieży będą skutkować wyższymi cenami ubrań.

Skierowanie uwagi na te konsekwencje nie oznacza sprzeciwu wobec postulatów patriotyzmu ekonomicznego, zarówno konsumenckiego, jak i producenckiego. Przeglądając listy produktów na stronach takich jak goeuropean.org czy rodzimeprodukty.pl, znajdziemy wiele ciekawych i wartych wspierania podmiotów, nieoznaczających wcale gorszej jakości ani wyższej ceny. Niemniej zasady działania gospodarki, które jako ekonomiści powtarzaliśmy przez lata, nie były błędne. Jest wiele sytuacji, w których patriotyczny wybór konsumencki będzie miał większe lub mniejsze koszty. Nie zapominajmy więc, że patriotyzm zawiera w sobie zarówno miłość do ojczyzny, jak i gotowość do ponoszenia różnego rodzaju poświęceń, także ekonomicznych”.

Kształtowanie postaw patriotycznych

Niezwykle ważne jest przekazywanie wartości patriotycznych najmłodszym. Dlaczego ma to tak duże znaczenie i w jaki sposób możemy to robić współcześnie, wyjaśnia dr Justyna Sala-Suszyńska z Katedry Dydaktyki:

„Kształtowanie postawy patriotycznej u dzieci jest obowiązkiem każdego rodzica i nauczyciela, z szacunku do przodków, którzy walczyli o wolność naszej ojczyzny. Jest to zadanie niezwykle istotne, wymagające wiedzy oraz umiejętności jej przekazywania, systematyczności i cierpliwości ze strony dorosłych.

Najważniejszą kwestię stanowi rozmowa o historii, symbolach narodowych, tradycji i kulturze państwa, w której treści należy dostosować do wieku dziecka. Istotna jest również wiedza na temat bohaterów narodowych, uwrażliwiająca na wydarzenia historyczne, jednocześnie ukazująca obraz państwa, w którym żyli, poświęcając życie dla naszego współczesnego wolnego funkcjonowania. Kluczową rolę odgrywają też »nawyki postawy patriotycznej« przekazywane przez rodziców, do których zaliczamy m.in. odwiedzanie grobów nieznanych żołnierzy, wywieszanie flagi oraz spełnianie obowiązków obywatelskich, np. udział w wyborach.

Dodatkowo placówki edukacyjne powinny zadbać o organizację uroczystości patriotycznych, takich jak: Święto Narodowe Trzeciego Maja, Narodowe Święto Niepodległości, Dzień Edukacji Narodowej. Wpływa to na kształtowanie szacunku oraz wrażliwości młodego człowieka do ojczyzny. Od rodziców i nauczycieli wymaga się również dbałości w zakresie posługiwania się językiem polskim zarówno w mowie, jak i piśmie, ponieważ dzieci obserwując i słuchając, czerpią wzorce od dorosłych.

Podsumowując, powołam się na słowa Józefa Piłsudskiego: Naród, który nie szanuje swej przeszłości, nie zasługuje na szacunek teraźniejszości, i nie ma prawa do przyszłości”.

Patriotyzm w nauce

Na koniec warto także zastanowić się, czy nauka ma narodowość. Zapewne wiele osób zadaje sobie pytania: Jaki wpływ na prowadzenie badań ma nasze pochodzenie? Czy fakt bycia Polką lub Polakiem determinuje nasze spojrzenie na naukę? Niech za odpowiedź posłużą słowa prof. dr. hab. Wiesława Gruszeckiego z Katedry Biofizyki:

„Lubię porównywać naukę do żurawi, które w swoich przelotach nie znają granic państw i cała Ziemia jest dla nich domem. Czyż szczepionka opracowana w laboratoriach jednego z krajów nie ratuje życia ludzi również na odległych kontynentach? Podobnie np. silniki, telefony, komputery konstruowane w jednych krajach ułatwiają życie wszystkim ludziom, bez względu na miejsce ich urodzenia.

Nie mogę jednak zaprzeczyć, że nad rozwiązaniem podobnych problemów inaczej pracuje mi się w laboratorium zagranicznym, a inaczej w środowisku krajowym. Mam tu na myśli sytuacje, w których wraz z zespołem mogę porozmawiać w przerwie o książkach i filmach z dzieciństwa albo rozpoznać piosenki Mazowsza bądź Republiki, nucone pod nosem w trakcie pomiarów laboratoryjnych. Sądzę też, że w kraju łatwiej jest mi zająć stanowisko w naszych dyskusjach nad sprawami ważnymi społecznie, przy czym nie jest to kwestia języka, w jakim toczy się rozmowa, ale raczej łączności z »korzeniami« i odpowiedzialności za przyszłość.

Odczuwam też coś w rodzaju dumy narodowej, wspominając wyboistą i krętą drogę, którą kroczyliśmy w naszych laboratoriach przez ostatnie dekady, aby ze stanu skrajnego niedofinansowania dotrzeć dziś do poziomu doskonałego wyposażenia, umożliwiającego rozwiązywanie problemów naukowych istotnych z perspektywy wszystkich ludzi. Bardzo lubię nasze polskie laboratoria, w których pracują dzisiaj uśmiechnięci przedstawiciele wielu narodowości, a rozmowy bywają prowadzone w wielu językach. Może również nauki przyrodnicze mogą mieć więc pewien wymiar patriotyczny?”.

fot.Centrum Prasowe UMCS

Górny rząd od lewej: dr hab. Marek Sioma, prof. UMCS, dr Dorota Maj, dr Karolina Podgórska
Dolny rząd od lewej: dr Grzegorz Kwiatkowski, prof. dr hab. Wiesław I. Gruszecki, dr Justyna Sala-Suszyńska

Patriotyzm ma różne oblicza i można go rozpatrywać z różnych perspektyw. Dlatego w związku z majowymi świętami narodowymi, upamiętniającymi ważne dla Polski wydarzenia i symbole narodowe, warto zastanowić się indywidualnie, w jaki sposób my sami postrzegamy patriotyzm.

Opracowały: Magdalena Cichocka i Ewa Kawałko-Marczuk

Źródło: Centrum Prasowe UMCS