Skąd się wziął tłusty czwartek?

Początki tłustego czwartku sięgają czasów przedchrześcijańskich. W starożytnym Rzymie obchodzono tzw. tłusty dzień, który wiązał się z zakończeniem zimy i nadejściem wiosny. Podczas świętowania spożywano tłuste potrawy oraz pito wino, celebrując odrodzenie przyrody i czekając na obfite plony. Co ciekawe, już wtedy popularne były pączki, choć w formie różniącej się od współczesnej – przygotowywano je z ciasta chlebowego i nadziewano słoniną lub mięsem.

Wraz z nadejściem chrześcijaństwa tradycja ta została zaadaptowana i włączona do kalendarza liturgicznego. Tłusty czwartek stał się ostatnim czwartkiem przed Wielkim Postem – okresem czterdziestodniowej pokuty i wstrzemięźliwości poprzedzającym Wielkanoc. Jest więc świętem ruchomym, bez stałej daty. Jest też ostatnim momentem na huczne zabawy i spożywanie obfitych posiłków przed czasem umartwienia.

Ewolucja tradycji kulinarnych

Trudno określić, kiedy dokładnie tradycja tłustego czwartku dotarła do Polski. Początkowo spożywano głównie potrawy mięsne i tłuste, takie jak boczek, słonina czy kiełbasy. Pączki, które dziś są symbolem tego dnia, wówczas były przygotowywane z ciasta chlebowego i nadziewane mięsem. Dopiero w XVI wieku pojawiła się słodka wersja pączków – z nadzieniem z konfitur owocowych, która z czasem zyskała na popularności i stała się nieodłącznym elementem tłustego czwartku. Najprawdopodobniej przepisy na ten przysmak przyjechały nad Wisłę z Austrii.

fot.Ilustrowany Kurier Codzienny – Narodowe Archiwum Cyfrowe/domena publiczna

Kobieta sprzedająca pączki na ulicy w Warszawie (zdj. z lat 30. XX wieku).

Współcześnie pączki przygotowywane są z drożdżowego ciasta, smażone na głębokim tłuszczu i nadziewane różnorodnymi słodkimi farszami, takimi jak marmolada, budyń, czekolada czy kremy. Tradycyjnie posypywane są cukrem pudrem lub polewane lukrem, często z dodatkiem kandyzowanej skórki pomarańczowej. Oprócz pączków popularne są także faworki (znane również jako chrust) – kruche ciastka smażone na głębokim tłuszczu i posypywane cukrem pudrem.

Według wyliczeń BNP Paribas Polacy spożywają w tłusty czwartek średnio 2,5 pączka na osobę. Statystyki wskazują, że wszyscy razem zjadamy ich nawet 100 milionów w ciągu dnia.

Regionalne różnice w obchodach tłustego czwartku

Choć tłusty czwartek jest obchodzony w całej Polsce, poszczególne regiony mają swoje unikalne tradycje związane z tym dniem. Na przykład na Kaszubach oprócz pączków popularne są „ruchanki” – placki drożdżowe smażone na tłuszczu. Na Śląsku natomiast przygotowuje się „kreple”, czyli pączki nadziewane marmoladą lub powidłami.

fot.Grażyna Rutkowska – Narodowe Archiwum Cyfrowe/domena publiczna

Kolejka po pączki w tłusty czwartek (fot. z 1974 roku).

W Krakowie tłusty czwartek bywał nazywany „Combrowym Czwartkiem”. Według legendy nazwa ta pochodzi od nazwiska burmistrza Combra, który żył w XVII wieku i był surowy wobec krakowskich przekupek. Po jego śmierci, która miała nastąpić właśnie w czwartek, handlarki zaczęły hucznie świętować, co dało początek lokalnej tradycji zabaw i ucztowania w tym dniu.

Czytaj też: Maski życia i śmierci – co kryje się za symbolami weneckiego karnawału?

Tłusty czwartek na świecie

Podobne tradycje do tłustego czwartku istnieją również w innych krajach, choć obchodzone są pod innymi nazwami i z nieco odmiennymi zwyczajami. W krajach anglojęzycznych, takich jak Wielka Brytania czy Stany Zjednoczone, odpowiednikiem tłustego czwartku jest „Pancake Day” lub „Shrove Tuesday” (znany też jako „Dzień Naleśnika”). W tym dniu spożywa się naleśniki z różnymi dodatkami, a tradycja ta ma na celu zużycie produktów, które nie były dozwolone podczas postu, takich jak jajka, mleko oraz cukier.

We Francji i w krajach o tradycji francuskiej obchodzony jest „Mardi Gras” (tłusty wtorek), który jest kulminacyjnym dniem karnawału. Święto to przypada na wtorek przed Środą Popielcową. Charakteryzuje się barwnymi paradami, balami maskowymi oraz obfitym spożywaniem tłustych potraw i słodyczy. Podobne obchody mają miejsce w krajach latynoamerykańskich, zwłaszcza w Brazylii, gdzie karnawał w Rio de Janeiro jest jednym z najsłynniejszych na świecie.

Źródła:

1. Natalia Główka, Tłusty czwartek i odwieczne pytanie ile pączków można zjeść?, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu puls.edu.pl (dostęp 27.02.2025).
2. Tłusty czwartek 2021: zwyczaje w Polsce i na świecie. Historia tłustego czwartku, podroze.se.pl (dostęp 27.02.2025).

Zdj. otwierające tekst: Grażyna Rutkowska – Narodowe Archiwum Cyfrowe/domena publiczna; Silar/CC BY-SA 3.0