Dzień chłopa pańszczyźnianego

Życie chłopów było wypełnione pracą. Dosłownie. Od połowy XVI wieku wymiar pańszczyzny stopniowo rósł: najpierw do dwóch, potem trzech dni w tygodniu. W XVII wieku było to już nawet pięć dni. I na tym się nie skończyło. Apetyt rośnie w miarę jedzenia – i apetyt panów na niewolniczą pracę chłopów również rósł.

W ramach tzw. renty odrobkowej włościanie uprawiali folwarczną ziemię własnymi narzędziami, przy użyciu własnych zwierząt pociągowych i (co najważniejsze) całkowicie za darmo, w zamian otrzymując jedynie prawo do korzystania ze skrawka ziemi, szumnie nazywanego ich gospodarstwem. Dlatego wkrótce powstała „kreatywna” staropolska matematyka, która pozwoliła zwiększyć wymiar pańszczyzny do 12, a nawet 16 dni w tygodniu!

Jakim cudem? Obliczano liczbę dni z łanu, a później połówki łanu chłopskiej ziemi. Ponadto wyznaczano liczbę osób, które miały być „wygnane na robotę” i inaczej „wyceniano” pracę „sprzężajną (z użyciem zwierząt i zaprzęgu) od pieszej. Skutek był taki, że chłopi pracowali często od świtu do nocy, nawet po kilkanaście godzin na dobę – a to tylko u pana. Jedynym wolnym dniem była niedziela, choć niekiedy „łaskawie” otrzymywali jeszcze jeden stały dzień, ale nie na odpoczynek, a na pracę na własnym spłachetku ziemi.

Kto rano wstaje…

Dzień włościan zaczynał się wraz ze świtem, a niekiedy nawet wcześniej, bo o brzasku mieli już stawić się na polu u szlachcica. Za spóźnienie groziły straszliwe kary. Nie bez powodu wśród najważniejszych przedmiotów w szlacheckim dworze obok stołów, naczyń  czy łóżek były żelazne łańcuchy, kabaty (pręgierze), gąsiory (żelazne dyby) i kuny (obręcze na szyje).

Jeżeli chłop miał przed odrabianiem renty nakarmić jeszcze własne zwierzęta, musiał zwlec się z łóżka kilka godzin przedtem, nim wstało słońce. Później, jak donosił francuski podróżnik Hubert Vautrin, który przebywa w Polsce w drugiej połowie XVIII stulecia: „na pana niewolnik haruje od wschodu do zachodu, dla niego znosi chłód i znój, dla niego ostrzy siekierę, zaprzęga woły, dla niego orze łono ziemi; jemu samemu przypada w udziale krwawy trud i skąpe plony z przygodnej roli, którą uprawia nadludzkim wysiłkiem”.

fot.Józef Chełmoński/Biblioteka Narodowa/Polona/domena publiczna

Dzień włościan zaczynał się wraz ze świtem, a niekiedy nawet wcześniej, bo o brzasku mieli już stawić się na polu u szlachcica.

Kiedy słońce zaczynało się chylić ku zachodowi lub znikało już za horyzontem, dzień pracy pańszczyźnianej się kończył. Jego długość była oczywiście uzależniona od pory roku – zimą trwał krócej, ale i z tym panowie sobie „poradzili”, skracając jedyną przysługującą chłopom przerwę obiadową do godziny. (Latem, gdy pracy było więcej, a upał dawał się we znaki, „łaskawie” pozwalano im na dwugodzinny odpoczynek).

Podział obowiązków

Po długim dniu pracy na folwarku trzeba było jeszcze oporządzić własne zagony. Wcale nierzadko zdarzało się, że chłopi wraz z całymi rodzinami pracowali na swoim polu w nocy albo nad ranem – w godzinach tuż przed świtem.

Naturalnie inne były zadania wykonywane przez mężczyzn, inne przez kobiety, a inne przez dzieci. Te ostatnie, aby nie były „darmozjadami”, wysyłano na tzw. pasionkę. Od około szóstego roku życia (a czasem i szybciej) najmłodsi członkowie rodziny musieli wypasać zwierzęta. Jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym Maria Lirachowa pisała: „Pasanie bydła jest wszędzie zawodową pracą dziecka. Pasają zresztą wszystko, co się daje pasać: konie, krowy, kozy, trzodę, gęsi, pilnują kaczek nad wodą i spędzają je z wody nad wieczorem”.

fot.Biblioteka Narodowa/Polona/domena publiczna

Kobieta i mężczyzna podczas młócenia zboża.

Było to swoiste „przysposobienie” do codziennej pracy, jaka miała być od nich wymagana w dorosłości. Chłopi bowiem harowali przez cały dzień, a chłopki… nawet dłużej. Według działacza społecznego, wójta Dzikowa Jana Słomki rolą mężczyzny było siać, kosić, orać, zwozić plony, szykować sieczkę dla zwierząt, jeździć po drewno do lasu, latem „brać się do sierpa”, a zimą młócić żyto i pszenicę. Na liście zadań kobiecych było z kolei: gotowanie, pieczenie chleba, doglądanie dzieci, pranie, przędzenie, tkanie i Rączne wytwarzanie odzieży, dbanie o porządek oraz o niemal cały żywy inwentarz. Domeną chłopek była bowiem nie tylko izba z piecem, ale i obora ze znajdującymi się w niej krowami, świniami i drobiem.

Oczywiście w porze żniw, wykopów ziemniaków czy sianokosów panie również zakasywały rękawy i wspólnie z mężczyznami ruszały do pracy (nie mogły przy tym zaniedbywać swoich pozostałych obowiązków).

Czytaj też: Z ludzi wolnych stali się przedmiotami. Jak wyglądały początki pańszczyzny w średniowiecznej Polsce?

Prace chłopów pańszczyźnianych

Czym na co dzień zajmowali się chłopi pańszczyźniani? Wśród wymienionych przez żyjącego w XVI wieku ekonoma Anzelma Gostomskiego „robót dorocznych wielkich” znajdowało się m.in.: bronowanie, zasiewy, sianokosy, żniwa, orka oraz omłoty.

W pierwszym polskim traktacie agronomicznym wydanym w XVII stuleciu – Oekonomika ziemiańska generalna… obiaśniona przez Jakuba Kazimierza Haura… pożyteczna y potrzebna… z nowym przydatkiem Geometryi Gospodarskiey napisaney… chłopskich zajęć gospodarczych wymieniono jeszcze więcej. Autor wylicza np. takie obowiązki włościan:

„na przędziwa, to jest len, konopie, proso siać”, „owiec [i nie tylko – przyp. red.] dojenia przypilnować”, „ściany lepić gliną”, „nawozu na ugory jak najwięcej zwozić”, „ogrody plewić”, „siać rzepę około dnia świętego Kiliana”, „trzcinę zżynać do przykrywania strzech”, „nawóz suplementować”, a przy zimowym „wytchnieniu wszystko należy sporządzać, naprawiać, zwozić i przysposabiać, bydło wszelkie opatrywać”.

Czytaj też: Niewolnictwo po polsku. Sadystyczni panowie do cna wykorzystywali chłopów pańszczyźnianych

„Zbrodnia” i kara

Miganie się od tych niewolniczych w gruncie rzeczy obowiązków było absolutnie niedopuszczalne. Za łamanie pańskich zasad chłopom groziły nieludzkie wręcz kary. Kacper Pobłocki pisze:

W Europie Zachodniej oraz w Rosji dawne niewolnictwo przerodziło się w niewolę penitencjarną – skazywanie ludzi na darmową pracę na galerach, w łagrach czy w koloniach. (..) W Polszcze nie można było łaskawie zamienić kary śmierci, jak robiono to w Anglii, na niewolę plantacyjną na Karaibach. Nie było łagrów, nie było galer. Było za to piętnowanie i garbowanie pleców. I były szubienice. To one miały służyć za narzędzie nadzoru i kary, ostateczny argument, który przekonywał do posłuszeństwa i gonił do roboty.

fot.Biblioteka Narodowa/Polona/domena publiczna

Chłopi w odświętnych strojach na tle obejścia z kurną chatą w Zaleszczykach.

Oczywiście panu nie opłacało się zabijać niepokornych chłopów, bo w końcu zabrakłoby mu rąk do darmowej pracy. Szubienice służyły więc przeważnie nie do wykonywania egzekucji, a ich… odwoływania. W zamian włościanie mogli jako karę wybrać bicie. Brutalna przemoc była bowiem nieodłączną częścią codzienności pańszczyźnianych chłopów. Za wszelkie przejawy nieposłuszeństwa groziło im od 20 do nawet 50 rózg, choć zdarzało się, że bito ich więcej razy – do utraty przytomności. Za co? W XIX wieku etnograf Adam Bohdanowicz wymienił kilka chłopskich „występków”: „niedokładnie zaorał, zabronował, mało zrobił, wysoko żęła, małe snopy wiązała”.

Praca bez końca

Johann Joseph Kausch pod koniec XVIII stulecia ze zgrozą zauważył: „Kańczug [bicz – przyp. red.] to jedyny sposób rządzenia tymi ludźmi [poddanymi], ale i tym nie szafuje się nigdzie tak surowo – nie, to wyrażenie za słabe – tak barbarzyńsko, jak w Królestwie Polskim. Dwadzieścia razów kańczuga jest karą straszną, ale w Polsce wymierza się sto i więcej batów za najmniejszą drobnostkę”. Dlatego chłopi, chcąc nie chcąc, godzili się na harówkę od świtu do późnej nocy.

Co gorsza, zniesienie pańszczyzny bynajmniej nie poprawiło ich sytuacji. Jak pokazują relacje z międzywojnia, chociaż nie groziło im bicie, jeszcze sto lat temu pracowanie po 18 godzin dziennie było wśród chłopów ponurą normą.

Bibliografia:

1. Joanna Kuciel-Frydryszak, Chłopki. Opowieść o naszych babkach, Wydawnictwo Marginesy 2023.
2. Kamil Janicki, Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa, Wydawnictwo Poznańskie 2021.
3. Kamil Janicki, Życie w chłopskiej chacie, Wydawnictwo Poznańskie 2024.
4. Kacper Pobłocki, Chamstwo, Wydawnictwo Czarne 2021.