I sobór nicejski (325)

Sobór nicejski w 325 roku przeszedł do historii jako pierwszy powszechny sobór, choć nazwano go tak dopiero ponad 100 lat później, w trakcie soboru efeskiego. Zgromadzenie zostało zwołane przez Konstantyna I Wielkiego w Nicei w Bitynii (dzisiejszy turecki İznik). Za jego cel obecnie uważa się rozwiązanie trzech kwestii: daty obchodów Wielkanocy, schizmy melecjańskiej i kontrowersji ariańskiej. Ta ostatnia, związana ze sporem wokół natury Jezusa Chrystusa, przysporzyła najwięcej problemów. Dlaczego?

Chrześcijańskie początki

Pierwsze wieki naszej ery, kiedy kształtowało się chrześcijaństwo, były bardzo ciekawym etapem w historii Kościoła. Nowa wiara nie od razu stała się dominującą religią w basenie Morza Śródziemnego. Jej rozwój był stopniowy i skupiał się początkowo przede wszystkim na małych wspólnotach. Te zaś miały problemy z komunikacją. Cóż, podróżowanie wówczas nie było ani łatwe, ani szybkie, ani tanie. To z kolei wspierało powstawanie różnych teorii dotyczących chrześcijańskich doktryn.

Sytuacja zaczęła się zmieniać wraz z umacnianiem się pozycji Kościoła. Chrześcijańscy hierarchowie coraz mocniej zwracali uwagę na potrzebę ujednolicenia doktryn. Pierwszym krokiem ku temu było stworzenie kanonu biblijnego. Początkowo krążyło bowiem wiele tekstów, które dziś określamy mianem apokryfów, czyli manuskryptów nienatchnionych i niewchodzących w skład obecnego kanonu. I choć stanowiły one inspirację do tworzenia sprzecznych teorii, to bardzo szybko zostały wykluczone z obiegu. W okolicach 200 roku uformowała się baza kanonu biblijnego. Co ciekawe, w znanej nam dziś formie został on zatwierdzony dopiero w 1546 roku.

fot.Michael Damaskinos/domena publiczna

Sobór nicejski w 325 roku przeszedł do historii jako pierwszy powszechny sobór. Był przełomowym momentem w historii Kościoła.

Wyłonienie tych tekstów nie uchroniło jednak Kościoła przed powstawaniem doktryn niepokrywających się z główną nauką. Najbardziej uwagę wiernych zwracała tzw. kontrowersja ariańska. Był to jeden z ważniejszych sporów, którego echa odbijały się w Kościele przez kolejne dekady. Z czasem stał się nawet jedną z podwalin dla herezji chrystologicznej. Czego dotyczył?

Kontrowersja ariańska

Kontrowersję ariańską zapoczątkował w IV wieku w Aleksandrii prezbiter Ariusz. Cały spór rozchodził się o kwestię natury Jezusa Chrystusa. Według ariańskich poglądów nie mógł on być równy Bogu, gdyż był jego synem, a zatem istniał czas, gdy Chrystusa po prostu nie było. Ten pogląd nie spodobał się biskupowi Aleksandrii, Atanazemu Wielkiemu. Zresztą sprzeciwiali się mu także inni przedstawiciele Kościoła, m.in. Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu czy Grzegorz z Nyssy.

Tego rodzaju przemyślenia stały w opozycji do poglądów głoszonych przez Wielki Kościół, dlatego zaczęto się domagać ich potępienia. Najpierw odrzucono je w trakcie synodu w Aleksandrii w 318 roku. To jednak nie zakończyło kontrowersji. Coraz więcej osób zwracało uwagę na ariańskie przekonania. Ba, część z nich zaczęła się z nimi zgadzać. Tworzyło to pole do potencjalnego rozłamu. Wówczas na scenę wkroczył cesarz, który postanowił zażegnać to ryzyko raz na zawsze.

Tekst powstał m.in. w oparciu o książkę Petera Heathera „Chrześcijaństwo. Triumf religii”, Dom Wydawniczy Rebis 2024.

Konstantyn I Wielki bardziej niż dobrym chrześcijaninem był zręcznym politykiem. W trakcie swoich rządów zaczął się „oswajać” z religią Chrystusową. Jednak chrzest przyjął dopiero krótko przed śmiercią w 337 roku. Niemniej z różnych powodów sprzyjał chrześcijaństwu. I to właśnie za jego sprawą zwołano pierwszy powszechny sobór w Nicei, który miał rozwiązać kwestię natury Jezusa.

Czytaj też: Dlaczego Chlodwig I przyjął chrzest?

Nicejskie credo

Jak pisze Peter Heather w książce „Chrześcijaństwo. Triumf religii”: „To, co wydarzyło się w Nicei, różniło się od poprzednich dysput pod dwoma decydującymi względami. Po pierwsze, to, że sobór mógł zasadnie podawać się za zgromadzenie całego Kościoła, nieuchronnie nadawało jego ustaleniom znacznie większą wagę. Ponadto, zamiast po prostu potępić konkretne aspekty nauk Ariusza jako niezgodne ze stosunkowo słabo zdefiniowanym głównym nurtem chrześcijaństwa, przyjął on odmienną i znacznie bardziej ambitną strategię jednoznacznego zdefiniowania relacji Ojca i Syna, pod którą musiał odtąd podpisać się każdy chrześcijanin”.

Co zatem ustalono na soborze? Pierwszą powszechną formułę credo, czyli wyznanie wiary, które definiowało jednoznacznie naturę Chrystusa. Dodatkowo uzupełniono je o anatemę, wykluczającą z Wielkiego Kościoła osoby poddające w wątpliwość te słowa:

Wierzymy […] w jednego Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, zrodzonego z Ojca, jednorodzonego, to jest z istoty Ojca, Boga z Boga, Światłość ze Światłości, Boga prawdziwego z Boga prawdziwego, zrodzonego, a nie uczynionego, współistotnego Ojcu, przez którego wszystko się stało […]. Tych, którzy mówią: „był kiedyś czas, kiedy go nie było” lub „zanim się narodził, nie był”, lub „stał się z niczego”, lub pochodzi z innej hipostazy, lub z innej substancji [niż Ojciec], lub że Syn Boży jest zmienny i przeobrażalny, tych wszystkich powszechny i apostolski Kościół wyłącza.

fot.Peter Paul Rubens/domena publiczna

Podczas soboru nicejskiego Ariusza zesłano na wygnanie, a jego pisma spalono (na il. św. Atanazy pokonuje Ariusza).

Czytaj też: Najbardziej zadziwiająca kariera w średniowieczu? Ta kobieta zasłynęła jako mistyczka, lekarka, pisarka, kompozytorka i… święta

Konsekwencje I soboru nicejskiego

Mogłoby się wydawać, że kontrowersja została rozwiązana. Zwłaszcza że prócz ustalenia nowej formuły credo, Ariusza zesłano na wygnanie, a jego pisma spalono. Tak się jednak nie stało. Ariański spór dotyczący natury Jezusa Chrystusa został zamknięty dopiero wraz z I soborem w Konstantynopolu w 381 roku. Wtedy to dokonano ostatecznej modyfikacji treści credo. Czas między jednym a drugim zjazdem był jednak burzliwy.

Wciąż poddawano dyskusji kwestię uznania równości Boga i Syna w cesarstwie. Nieuniknionym było też, że wraz rozwojem rozważań o naturze Jezusa zaczęły pojawiać się pytania także o Ducha Świętego. Z biegiem czasu kontrowersje narosły również wokół takich kwestii jak poczęcie Chrystusa czy dziewictwo Marii. A stąd wiodła już prosta droga ku reformacji.

Bibliografia

1. Peter Heather, Chrześcijaństwo. Triumf religii, Rebis, 2024.
2. Warren H. Carroll, Budowanie chrześcijaństwa, Wektory, 2010.
3. Sobór powszechny w Nicei (325) – tam, gdzie powstało nicejskie credo, roma-nonpertutti.com / dostęp: 07.12.2024.
4. Sobór nicejski 325 roku. Obrady, okoliczności, postanowienia w oczach Euzebiusza z Cezarei, historykon.pl, 21.07.2015 / dostęp: 07.12.2024.

Il. otwierająca tekst: Cesare Nebbia/domena publiczna