Imhotep. Ojciec piramid

W roku 1926 w Sakkarze na bazie znajdującego się niedaleko jego piramidy pomnika Dżosera/Dżesera (panującego przez ok. 20–30 lat w XXVIII i/lub XXVII stuleciu p.n.e.) odkryto inskrypcję, w której wspomniano o Imhotepie. Samo powstanie takiego napisu było niezwykłym wyróżnieniem, niemożliwym do osiągnięcia dla przeciętnego Egipcjanina. Kim był ten tajemniczy człowiek, że sobie na nie zasłużył?

Zgodnie z tym napisem Imhotep był „pierwszym po królu dostojnikiem”, „dziedzicznym księciem”, „strażnikiem pieczęci króla”, „wielkim kapłanem Heliopolis” i – przede wszystkim – „cieślą-rzeźbiarzem”. Nieco inaczej treść inskrypcji tłumaczy Ernest Niemczyk: Kanclerz króla Dolnego Egiptu; pierwszy po królu Dolnego Egiptu, Administrator Wielkiego Pałacu, Dziedziczny książę, Arcykapłan z Heliopolis, Imhotep; Architekt, rzeźbiarz, wytwórca kamiennych naczyń.

fot.mat. pras.

Inspiracją dla napisania artykułu jest program dokumentalny Grobowce Egiptu: Imhotep, twórca piramid. Premierowy odcinek zostanie wyemitowany na antenie Polsat Viasat History w niedzielę, 12 maja, o godz. 21:00.

Dziś uważa się go za największego uczonego starożytnego Egiptu. Był też pierwszym znanym architektem – stworzył słynną piramidę Dżesera. Do tej pory nie udało się odnaleźć jego grobowca. Poszukują go m.in. archeolog Zahi Hawass i jego zespół. Ich ekscytującą wyprawę do nekropolii Saqqara na południe od Kairu można zobaczyć w najnowszym programie emitowanym na antenie Polsat Viasat History: Grobowce Egiptu: Imhotep, twórca piramid. Premiera w w niedzielę, 12 maja, o godz. 21:00.

Trendsetter egipskiego budownictwa funeralnego

Jak podkreśla Kazimierz Michałowski, w tytulaturze Imhotepa brakuje jakichkolwiek informacji o jego potencjalnym królewskim pochodzeniu. Jeżeli zatem nazywany był wielkim kapłanem Heliopolis, musiał pełnić tę godność dzięki swoim istotnym zasługom w dziedzinie budownictwa. Przyłożył też rękę do rozwoju kultu boga Ra. Ale to dzięki inskrypcji udało mu się zaistnieć w historii – zanim ją odnaleziono, zastanawiano się, czy twórca piramidy Dżesera nie był jedynie postacią mityczną…

Imhotep przyczynił się również do rozwinięcia w Egipcie rzemiosła. Rzeźbił w kości. Zajmował się kamiennymi naczyniami, ale także np. konstruowaniem drewnianych statków. Był prawdziwym starożytnym „człowiekiem renesansu” – administratorem, rzeźbiarzem, architektem, teologiem, lekarzem, mistrzem astrologii i alchemii. Smykałkę do budownictwa odziedziczył po ojcu, architekcie imieniem Kanefer/Kanofer. Niestety o młodości Imhotepa kompletnie nic nie wiemy. W źródłach pojawia się jako Immutef, A.Mhotep czy Ii-em-Hote. Jego imię może być tłumaczone jako przychodzący w pokoju.

Tym, co przyniosło mu sławę, było oczywiście wzniesienie pierwszej w historii Egiptu piramidy, w której pochowany został Dżeser. Przed Imhotepem egipskie grobowce królewskie budowano w o wiele mniej spektakularny sposób. Były to mastaby, składające się tylko z jednego „schodka”. Architekt, chcąc uhonorować cenionego przez siebie władcę, postanowił jednak na pierwotnej mastabie wznieść następne, mniejsze. W ten sposób powstała piramida schodkowa składająca się z 6 stopni, które miały poprowadzić Dżesera prosto do nieba. Innym rewolucyjnym rozwiązaniem wprowadzonym przez Imhotepa było zastąpienie cegieł suszonych materiałem o wiele twardszym: cegłami kamiennymi. Ostatecznie w Sakkarze stanęła imponująca jak na tamte czasy konstrukcja o wymiarach podstawy 118 na 140 metrów i wysokości 62 metrów.

Prawdziwa kariera zaczyna się… po śmierci!

Jak trafnie ocenił Ernest Niemczyk, Imhotep dostąpił oszałamiającej kariery pośmiertnej. Już na przełomie Starego i Średniego Państwa zaczęto go deifikować. Uważano go za potomka jednego z najważniejszych bóstw w egipskim panteonie. Według Egipcjan był synem Ptaha, boskiego architekta (co w przypadku Imhotepa nie powinno dziwić) oraz boga mądrości. Już w czasie istnienia Nowego Państwa o Imhotepie pisano jako o świętym, półbogu, a od VII wieku p.n.e. wręcz jako bogu Egiptu. Uznawano go m.in. za patrona skrybów.

fot. Metropolitan Museum of Art/CC0

Imhotep przeszedł do historii jako pierwszy znany architekt, twórca słynnej piramidy Dżesera.

Aż do czasów Ptolemeuszy dzień jego narodzin i śmierci były każdego roku świętowane. Imhotep był wręcz obiektem kultu. Paradoksalnie o władcy, którego piramidę wzniósł, czyli Dżeserze, niewielu Egipcjan już wówczas pamiętało.

Czytaj też: Piramidy egipskie. Budowle stawiane przez kosmitów czy ewolucja architektoniczna i ciężka praca ludzkich rąk?

Leczył po prostu bosko!

O Imhotepie pisze się czasem również jako o twórcy egipskiej medycyny. Był on bowiem także nadwornym lekarzem Dżesera. Później, gdy rozwinął się jego kult, uważano go wręcz za boga medycyny. Egipcjanie zanosili do niego modły, prosząc o przywrócenie zdrowia, a nawet życia swoim bliskim. Wbrew pozorom było to całkiem logiczne, ponieważ w starożytnym Egipcie wierzono, że twórcami sztuki leczenia byli właśnie bogowie, więc człowiek posiadający wiedzę medyczną musiał być bogiem. Co ciekawe, kult „medyczny” Imhotepa wyszedł poza granice Egiptu. Utożsamiano go bowiem z greckim Asklepiosem i rzymskim Eskulapem.

Faktycznie istnieją konkretne dowody na to, że Imhotep zajmował się medycyną. Jego kompetencji dowodzi odkryty w 1862 roku przez amerykańskiego egiptologa Edwina Smitha i pochodzący z ok. 1700–1500 roku p.n.e. papirus, oparty na tekstach pochodzących sprzed ok. 3200–3000 roku p.n.e. Dowiadujemy się z niego, że Imhotep posiadał wiedzę o złośliwych guzach piersi, które wówczas leczono poprzez usunięcie chorych tkanek. Autor papirusu (czyli – jak się uważa – sam Imhotep) opisywał je jako bąbelkowaty, rozprzestrzeniający się, twardy i zimny twór.

fot.Olaf Tausch/CC BY 3.0

Piramida Dżesera w Sakkarze.

Papirus Smitha, długi na 5 metrów, jest uznawany za pierwszy w historii ludzkości dokument medyczny. Odczytano go dopiero w 1920 roku. Opisano w nim m.in. 48 chorób. Zawierał też instruktaże dotyczące nastawiania i unieruchamiania złamań, zwalczania gorączki czy infekcji. Wspomniano w nim również o mierzeniu tętna.

Imhotepa wiąże się również z papirusem, który w roku 1873 nabył od arabskiego sprzedawcy niemiecki egiptolog Georg Ebers. Ów handlarz twierdził, że znalazł go w Tebach, między nogami mumii. Szacuje się, że ten długi na 20 metrów i zawierający 108 rozdziałów dokument powstał ok. 1550 roku p.n.e., lecz ponownie zawiera wiele informacji z dawniejszych  źródeł, np. o stosowanych wtedy lekach, chorobach wewnętrznych oraz chirurgii. I to właśnie autorstwo rozdziału „chirurgicznego” przypisuje się Imhotepowi.

Czytaj też: Pięcioletnia ciąża, uzdrowienie wężem i zmartwychwstanie na zawołanie. Ukryte terapie starożytności

Ubóstwiany, sam zaginął bez wieści

Był twórcą pierwszej egipskiej piramidy. Czczono go jak boga. Co jednak stało się po śmierci z tym wielkim inżynierem, lekarzem, naukowcem i mędrcem? Znalezienie odpowiedzi na to pytanie nie jest proste. Można przypuszczać, że został pochowany w okolicach piramidy, którą zbudował, i osobiście zaprojektował miejsce swojego wiecznego spoczynku. Jednak pomimo faktu, że jego grobowca szukało wiele ekip badawczych, to jednak jak dotąd nikomu nie udało się go znaleźć.

fot.Wellcome Images/CC BY 4.0

Imhotep był w Egipcie czczony jako bóstwo.

Wśród poszukiwaczy grobowca Imhotepa był m.in. brytyjski archeolog Walter Emery’ego, żyjący w latach 1903–1971. Od 1962 roku do 1971 roku prowadził wykopaliska w Sakkarze, ale szło mu jak po grudzie. Skupił się na grobach dostojników z czasów III dynastii. Znalazł nawet coś, co wydawało mu się obiecujące: fragmenty naczyń, które służyły za trumny dla ptaków. Szukał dalej, ale natrafił jedynie na katakumby, w których pełno było mumii… małp! Cóż, zważywszy na fakt, że jeszcze w czasach starożytnych żywe święte małpy zamieszkiwały w świątyni Ptaha w Memfis – było blisko.

Dziś poszukiwania miejsca ostatniego spoczynku Imhotepa prowadzą archeolog Zahi Hawass i jego zespół. O ich ekscytującej wyprawie opowiada program dokumentalny Grobowce Egiptu: Imhotep, twórca piramid. Jednak może błędem jest zakładanie, że grobowiec tego bądź co bądź boga jesteśmy w ogóle w stanie odnaleźć?

Inspiracja

Inspiracją dla napisania artykułu jest program dokumentalny Grobowce Egiptu: Imhotep, twórca piramid. Premierowy odcinek zostanie wyemitowany na antenie Polsat Viasat History w niedzielę, 12 maja, o godz. 21:00.

Bibliografia

1. K. Adamkowski, Farmacja i medycyna w starożytnym Egipcie, „Aptekarz Polski”, nr 96/2014.
2. J. Berner, Rak piersi od starożytności do współczesności, „Journal of Oncology”, nr 1/2012.
3. R. Castleden, Wydarzenia, które zmieniły losy świata, Bellona, Warszawa 2008.
4. A. Cerinotti (red.), Tajemnice piramid, Bellona, Warszawa 2009.
5. V. Durmanow, Piramida Dżesera, „Integracja sztuki i techniki w architekturze i urbanistyce”, tom 4/1/2016.
6. M. Kerrigan, Historia śmierci. Zwyczaje i rytuały pogrzebowe od starożytności do czasów współczesnych, Bellona, Warszawa 2009.
7. K. Michałowski, Architekt w starożytnym Egipcie, „Przegląd Historyczny”, nr 33/1936.
8. R. F. Mould, Wybrane wydarzenia z historii medycyny ze szczególnym uwzględnieniem raka. Część I Od chińskiego cesarza Huang Di i Imhotepa — lekarza faraona Dżesera (ok. 2700 p.n.e.) do Paracelsusa (1493–1541), „Journal of Oncology”, nr 3/2013.
9. K. Myśliwiec, W cieniu Dżesera. Badania polskich archeologów w Sakkarze, Fundacja na rzecz Nauki Polskiej, Warszawa 2016.

Polecamy video: Mumifikacja, czyli mózg przez nos