Drugi najazd Tatarów 1259–1260

Dokonany w latach 1236–1240 podbój Rusi przez Złotą Ordę nie był ścisły. Dostrzegł to książę halicko-włodzimierski Daniel, który wykorzystując spory i waśnie pomiędzy poszczególnymi przywódcami mongolskimi, spróbował się uniezależnić. Wszedł w układy z Węgrami Beli IV, Litwą Mendoga i Polską (księstwem krakowskim) Bolesława V Wstydliwego. Zwłaszcza współpraca Daniela z tym ostatnim okazała się nad wyraz owocna. Obaj władcy wysyłali sobie wojska, gdy wymagała tego sytuacja.

Znaczne wzmocnienie pozycji Daniela na Rusi oraz fakt zawiązania koalicji rusko-polsko-węgiersko-litewskiej wzbudziły niepokój w Złotej Ordzie, rządzonej przez Berke-chana. Postanowił on raz na zawsze podciąć skrzydła Danielowi, uderzając na wszystkich jego sprzymierzeńców. W 1258 roku Mongołowie pojawili się na Litwie. Pod koniec 1259 roku przyszła natomiast kolej na Polskę, zaatakowaną przez – jak sądzą specjaliści – około 30 tysięcy wojowników mongolskich pod dowództwem utalentowanego Burundaja. Oprócz Mongołów w wyprawie na Polskę wzięli udział Rusini, Jaćwingowie, Połowcy i Litwini.

Dezercja Bolesława Wstydliwego

Bolesław Wstydliwy wobec nawały ze wschodu był całkowicie bezbronny. W przededniu najazdu, zamiast przygotować się do obrony, wyprawił się przeciwko księciu kujawskiemu Kazimierzowi Konradowicowi. Efekt był opłakany. Kiedy najeźdźcy pojawili się na ziemiach piastowskich, praktycznie nikt nie stawił im oporu.

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Bolesław Wstydliwy wobec nawały ze wschodu był całkowicie bezbronny.

Co więcej, Bolesław, widząc pędzącego przed siebie bez opamiętania wroga, zbiegł wraz z żoną Kingą na Węgry. Wprawdzie w „Roczniku świętokrzyskim” podano, iż „książę Bolesław z niektórymi nobilami uciekł do Sieradza”, lecz współcześni historycy wersję tę uznają za mało prawdopodobną. Tym bardziej że ucieczka do Sieradza byłaby militarnym samobójstwem dla krakowskiego księcia, zagrożonego od północy przez Konrada, od południa zaś przez Tatarów.

Straszny los mieszkańców Sandomierza

Mongołowie nie mieli żadnego respektu wobec piastowskich grodów czy miast. Po przeprawieniu się przez Wisłę w rejonie Zawichostu podeszli pod Sandomierz. Zdobyli miasto i okoliczne osady, zaś zaskoczoną ludność wyrżnęli w pień. W dalszej kolejności przystąpili do oblężenia grodu sandomierskiego, który wraz z podgrodziem zajmował teren dzisiejszego wzgórza zamkowego. Walki trwały nieustannie przez kilka tygodni. W kulminacyjnym momencie zmagań obrońcy zostali zepchnięci z podgrodzia do warownego grodu. W samym zaś grodzie wybuchł groźny pożar, który dał się mocno we znaki Polakom.

fot.Karol de Provost/domena publiczna

Obraz w kaplicy błogosławionego Sadoka i 48 Towarzyszy w kościele św. Jakuba w Sandomierzu, miejscu ich męczeńskiej śmierci

Ostatecznie piastowska załoga skapitulowała, choć nie została do tego zmuszona siłą oręża. O zakończeniu walk przesądził fortel książąt ruskich, którzy obiecali dowódcy, Piotrowi z Krempy, możliwość bezpiecznego opuszczenia Sandomierza w zamian za wydanie zamku. Piotr zgodził się na te warunki, ponieważ nie miał innego wyjścia. Poniósł zbyt dużo strat w ludziach, nękanych przez nieprzyjaciela, głód i choroby. Nastroje Sandomierzan opisał jeden z kronikarzy ruskich:

„Nazajutrz zakonnicy z księżmi i z diakonami złożyli kryłos, a odśpiewawszy mszę zaczęli komunikować się, najpierw sami, potem bojarzy z żonami i dziećmi, tudzież wszyscy od małego do wielkiego, i zaczęli spowiadać, jedni przed mnichami, drudzy przed księżmi i diakonami, albowiem mnóstwo ludzi było w grodzie. Potem zaś wyszli z grodu z krzyżami, świecami i kadzielnicami, poszli też bojarzy i bojarynie, ubrawszy się w szaty godowe, słudzy zaś bojarscy nieśli przed nimi ich dzieci i był wielki płacz i lament”.

Obrońcy podskórnie przeczuwali, iż Mongołowie mogą zerwać rozejm, choć do końca łudzono się, iż ominie ich los, jaki zgotowano wcześniej mieszkańcom miasta. Niestety tak się nie stało. Tatarzy pojmali i stracili wszystkie osoby znajdujące się w grodzie. Nie oszczędzono ani dzieci, ani kobiet. Na koniec złupiono gród i puszczono go z dymem.

Czytaj też: „Wszędzie był krzyk i jęk okrutny”. Jak wyglądało zdobycie Moskwy przez Tatarów w 1382 roku?

Pożogi ciąg dalszy

Główne siły tatarskie opuściły Sandomierz na początku lutego 1260 roku. Ruszyły na zachód w kierunku Łysej Góry, gdzie zniszczyły klasztor benedyktyński i wymordowały chroniącą się w nim ludność. Następnie watahy mongolskie pospieszyły w kierunku Krakowa, plądrując i paląc napotkane po drodze klasztory w Sulejowie, Wąchocku, Jędrzejowie, Miechowie i Mogile.

W drugiej połowie lutego Mongołowie stanęli pod Krakowem, skąd wcześniej zrejterował do Raciborza biskup Prandota. Na posterunkach pozostali mieszkańcy Krakowa, chroniąc się za umocnieniami wzniesionymi kilka lat wcześniej przez Bolesława Wstydliwego. W rezultacie Burundaj nie zdobył ani miasta, ani grodu na Wawelu. Na osłodę pozostało mu obrócenie w pył okolicznych osad wraz z kościołami oraz uśmiercenie wielu niewinnych ludzi.

fot. Matthäus Merian/domena publiczna

Skala zniszczeń była porównywalna ze skutkami pierwszego najazdu Tatarów na Polskę w 1241 roku (na il. bitwa pod Legnicą).

Spod Krakowa jeden z czambułów tatarskich dotarł nawet pod Bytom, leżący w granicach księstwa opolskiego. W historiografii zadomowił się pogląd, iż Mongołowie specjalnie zapędzili się aż tak daleko, ponieważ chcieli zademonstrować swoją potęgę książętom śląskim, aby ci nie przyszli z odsieczą zagrożonym Małopolanom. Ile jest w tym racji, nie wiadomo. Pewnym natomiast jest to, iż najazd hord mongolskich ograniczył się do terytorium Małopolski, zaś żaden z władców dzielnicowych nie przybył z pomocą tutejszym mieszkańcom.

Wkrótce po odejściu Mongołów spod Bytomia Burundaj zarządził odwrót z Polski drogami Podkarpacia, niszcząc po drodze posiadłości cysterskie w Szczyrzycy i Koprzywnicy.

Czytaj też: Prawdziwe piekło na ziemi. Jaki los czekał Polaków, którzy dostali się do tatarskiej niewoli?

Przygnębiający krajobraz

Drugi najazd Tatarów na Polskę wiązał się z wielkimi spustoszeniami poczynionymi przez najeźdźców na obszarze Małopolski. Niemal wszędzie było widać pogorzeliska, ruiny, zgliszcza i wyludnione miejscowości. Na wschód najeźdźcy wieźli ze sobą wozy wypełnione bajecznymi łupami. W jasyr wzięto – jak przypuszczają badacze – około 10 tysięcy ludzi.

Skala zniszczeń była porównywalna ze skutkami pierwszego najazdu Tatarów na Polskę w 1241 roku. W odróżnieniu jednak od tamtej inwazji nieprzyjaciele w 1259/1260 roku bezkarnie panoszyli się po południowych rubieżach kraju, robiąc, co się im żywnie podobało. Nikt nie próbował im się przeciwstawić, wydając im bitwę lub szarpiąc ich armię w ramach wojny partyzanckiej. Zaskoczenie Polaków najazdem Burundaja było zupełne.

Bibliografia:

1. Czechowicz K., Najazdy Tatarów na Polskę w XIII w., Próba syntezy, „Teki Historyczne” 16 (1969–1971).
2. Groblewski W., Skutki pierwszego najazdu Tatarów na Polskę, „Szkice Legnickie” 6 (1971).
3. Krakowski S., Polska w walce z najazdami tatarskimi w XIII wieku, Warszawa 1956.
4. Majewski W., Teodorczyk J., Historia wojskowości polskiej w XIII w., „Przegląd Historyczny” 48 (1957), 2.