Skąd się wzięła gruźlica?

Gruźlica jest tak stara jak ludzkość. Przez pewien czas eksperci sądzili, że pojawiła się około sześciu tysięcy lat temu, jednak nowsze badania genetyczne szczepów prątków gruźlicy wskazują, że po raz pierwszy wystąpiły one u ludzi w Afryce około siedemdziesięciu tysięcy lat temu, zostały przez nich przeniesione do Europy i Azji, a następnie zaczęły rozprzestrzeniać się drogą infekcji w neolicie (czyli mniej więcej w okresie od dziesięciu tysięcy do dwóch tysięcy lat p.n.e.).

Choroba stara jak ludzkość

Ekspansja gruźlicy rozpoczęła się jednak na dobre dopiero wówczas, gdy ludzie zaczęli żyć w większych skupiskach. W opublikowanym w 2016 roku multidyscyplinarnym artykule naukowym australijscy autorzy na podstawie modelowania matematycznego, epidemiologii, genetyki ewolucyjnej i paleoantropologii wysunęli hipotezę, iż gruźlica mogła pojawić się w tym samym czasie, w którym ludzie ujarzmili ogień. Badacze ci twierdzą, że posługiwanie się ogniem zmieniło styl życia naszych praprzodków, stwarzając idealne warunki do ewolucji Mycobacterium tuberculosis, czyli prątka gruźlicy, gdyż od tej pory ludzie przesiadywali w ciasnym kręgu wokół ogniska, często w jaskiniach, kasłając na siebie nawzajem.

fot.domena publiczna

Prątki gruźlicy wyróżniają się na tle innych zakaźnych mikroorganizmów tym, że pojawiły się najpierw u ludzi

Co ciekawe, wiele ludzkich chorób zakaźnych pochodzi od zwierząt, w tym od ptaków. Na przykład zarazki grypy, nim zaczęły atakować ludzi, przebywały w organizmach ptaków i świń. Wirusy żółtaczki typu B, polio oraz HIV wywodzą się od wirusów infekujących początkowo małpy. Wirus odry wyewoluował z wirusa księgosuszu zakażającego bydło. Prątki gruźlicy wyróżniają się na tle innych zakaźnych mikroorganizmów tym, że pojawiły się najpierw u ludzi, a dopiero potem przeniosły się na bydło, a później na takie zwierzęta, jak borsuki, gdy te zaczęły wchodzić w bliski kontakt z bydłem.

Jak można się zarazić gruźlicą?

Prątkami gruźlicy można się zakazić przede wszystkim drogą kropelkową. Mogą one spowodować poważną chorobę płuc, a czasami przedostają się do węzłów chłonnych. Najczęściej dochodzi wówczas do powiększenia węzłów chłonnych na szyi i stąd właśnie pochodzi użyta po raz pierwszy w 1839 roku łacińska nazwa tej choroby – tuberculosis – od tuberculum, będącego zdrobnieniem słowa tuber, czyli „bulwa”, ponieważ zainfekowane węzły chłonne przypominają bulwki.

Tekst stanowi fragment książki Davida Isaacsa „Szczepienia. Odkrycia medyczne, które zmieniły świat” (Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2022).

Od wieków obserwowano również u ludzi gumowate, bezbolesne obrzęki szyi i ropienie węzłów chłonnych, w rezultacie czego przez cały czas była ona pokryta niegojącymi się wrzodami. W średniowieczu te otwarte wrzody nazywano scrofula, od łacińskiego scrofa, czyli „maciora”. (Niejasny jest związek między maciorą a gruźlicą. Niektórzy zauważają, że mimo iż scrofula stanowi zdrobnienie od scrofa, to przecież świnie nie chorują na gruźlicę. Podejrzewam, że termin „skrofuły” – dawna nazwa gruźlicy węzłów chłonnych – wziął się stąd, że wrzody tworzą linię przypominającą sutki maciory).

Czytaj też: Ofiary „plagi dzieciństwa” umierały w mękach. Toksyna porażała nerwy, zatruwała serce i uniemożliwiała oddychaniem 

Ręce, które leczą

Dawniej skrofuły nazywano także chorobą królewską i wierzono, że może z niej uleczyć dotyk władcy, który jako pomazaniec Boga ma dar uzdrawiania. Początki takiego leczenia przez dotyk sięgają króla Franków Chlodwiga, żyjącego na przełomie V i VI wieku, a zwyczaj ten kontynuowali wszyscy późniejsi władcy Francji aż do Ludwika XVI zgilotynowanego w 1793 roku podczas rewolucji francuskiej. Podobno Henryk IV Wielki (panujący w latach 1589– 1610) dotykał i uzdrawiał podczas jednego posiedzenia nawet tysiąc pięćset swoich poddanych cierpiących na skrofuły.

fot.domena publiczna

Przez tysiąclecia próbowano walczyć z gruźlicą – na ogół bezskutecznie

W Anglii tradycja ta rozpoczęła się wraz z Edwardem Wyznawcą w XI wieku i skończyła się dopiero w XVIII stuleciu, gdy na tron wstąpili trzeźwiej myślący władcy z dynastii hanowerskiej. Prócz tego, że dotykali chorą osobę, król lub królowa Anglii obdarowywali ją złotą monetą zwaną „aniołem” o dość znacznej wartości. Zarzuconą na jakiś czas praktykę królewskiego dotyku wznowił Jakub I, dla którego William Szekspir napisał Makbeta. W czwartym akcie tego dramatu syn króla Szkocji Duncana, Malcolm, opisuje te zwyczaj w taki sposób:

„Odkąd przebywam tu w Anglii, widuję coraz to nowe przykłady cudownych ozdrowień, których sprawcą jest król Edward. Jakim sposobem wyprasza to w niebie – on tylko wie; lecz prawdą jest, że ludzie srodze dotknięci tą plagą, opuchli, cali we wrzodach – że aż patrzeć smutno, a leczyć niepodobna – odzyskują zdrowie, gdy król im zawiesi na szyi złoty medalik i zmówi modlitwę”.

Dzisiaj zwyczaj królewskiego dotyku może się nam wydawać dziwaczny czy niewiarygodny, ale z perspektywy czasu wszystko widzi się inaczej i z pewnością wiele naszych współczesnych ceremonii będzie budzić zdumienie tych, którzy przyjdą po nas.

Czytaj też: Arszenik na pryszcze, rtęć przeciwko hemoroidom. Najgłupsze lekarstwa w dziejach medycyny

Powikłania gruźlicy

Prątki gruźlicy mogą przedostać się wraz z krwiobiegiem do kości, wątroby i śledziony. W tym pierwszym wypadku dochodzi często do trwałego wygięcia kręgosłupa i powstania tak zwanego „garbu gruźliczego”. Takie klasyczne symptomy gruźlicy są widoczne już w niektórych egipskich mumiach sprzed pięciu tysięcy lat: kręgosłupy tych zmarłych osób są wygięte pod ostrym kątem do przodu, niczym złamana gałąź. Słynny literacki garbus, czyli Quasimodo z powieści Victora Hugo Dzwonnik z Notre-Dame, prawdopodobnie także chorował na gruźlicę. Co gorsza, prątki mogą dotrzeć do mózgu, powodując zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Ta choroba często kończy się śmiercią lub poważnym uszkodzeniem mózgu.

fot.Cristóbal Rojas/domena publiczna

Prątki mogą dotrzeć do mózgu, powodując zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Ta choroba często kończy się śmiercią

Gruźlicą można się zakazić, pijąc mleko od krów zainfekowanych Mycobacterium bovis, czyli bakterią wywołującą gruźlicę bydła. W takim wypadku choruje się najczęściej na gruźlicę jelit, która może rozszerzyć się na inne części organizmu. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku w Finlandii zaczęto badać bydło pod kątem gruźlicy za pomocą próby tuberkulinowej, dzięki czemu Finom udało się wyeliminować całkowicie tę chorobę u krów.

Obecnie próby tuberkulinowe na bydle są wykonywane rutynowo we wszystkich krajach uprzemysłowionych, a ponadto mleko krowie w czasie produkcji jest poddawane pasteryzacji i dlatego w takich państwach praktycznie nie słyszy się o przypadkach zakażenia się gruźlicą po wypiciu mleka. Jednak w biednych rejonach świata pije się niepasteryzowane mleko krowie, owcze lub kozie, co niesie z sobą ryzyko zakażenia się tą chorobą.

Źródło:

Tekst stanowi fragment książki Davida Isaacsa „Szczepienia. Odkrycia medyczne, które zmieniły świat” (Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2022).