Wielka schizma wschodnia

Jak twierdzą niektórzy autorzy, podwaliny pod znacznie późniejszą schizmę zostały położone jeszcze w IV wieku. Wtedy to cesarz Teodozjusz dokonał podziału Cesarstwa Rzymskiego. Pod koniec kolejnego wieku upadło Cesarstwo Zachodniorzymskie. Bizancjum ze stolicą w Konstantynopolu trwało nadal. Drogi obu Kościołów zaczęły się jednak coraz bardziej rozjeżdżać. Do tego doszło wzajemne przenikanie się władzy świeckiej i duchowej. Jak zgrabnie zostało to określone w jednym ze źródeł: na Wschodzie cesarze byli nieomal papieżami, natomiast na Zachodzie papieże byli nieomal cesarzami.

W spór Wschodu z Zachodem angażowali się również sami cesarze. Na przykład władca Bizancjum Leon III sprzeciwił się klękaniu przed wizerunkami Boga, a w roku 730 nakazał usunięcie z kościołów wszystkich jego wyobrażeń. A przecież bynajmniej nie przeszkadzały one papieżowi ani np. Karolowi Wielkiemu. Ten ostatni był zresztą uważany w Bizancjum za uzurpatora. W tle pozostawał jeszcze konflikt o potencjalnie rozszerzającą się strefę wpływów, w miarę jak zasięg chrześcijaństwa przesuwał się coraz dalej na północ.

Małe schizmy

Do tego wszystkiego dochodziły coraz bardziej pogłębiające się różnice, tak kulturowe, jak i dogmatyczne. Weźmy język: podczas gdy na Zachodzie lingua franca stała się łacina, na Wschodzie była to greka. Ale o wiele istotniejsze były kwestie dogmatyczne. To one doprowadziły do tego, że przed wielką schizmą miały miejsce inne rozłamy w Kościele, choć ich skutki nie były tak spektakularne. Najczęściej wymienia się schizmy akacjańską (Akacjusza) oraz focjańską (Focjusza).

Focjusz był patriarchą Konstantynopola, który w 867 roku stwierdził, że papież Mikołaj I i cały Kościół Zachodni to heretycy. Poszło o… Filioque. Dosłownie oznacza to „i Syna”. Na Zachodzie zaczęto przyjmować wyznanie wiary, w którym padało sformułowanie: Wierzę w Ducha Świętego, który pochodzi od Ojca i Syna. Temu ostatniemu elementowi Wschód stanowczo się sprzeciwił. Dlaczego? Ponieważ pierwotnie przyjęta jeszcze na soborze nicejskim w 325 roku i nieznacznie zmodyfikowana na soborze konstantynopolitańskim w 381 roku wersja go nie zawierała. Sprawa ta miała zresztą powrócić w kontekście wielkiej schizmy. Co istotne, w wersji z 325 roku wspomniana jest tylko wiara w Ducha Świętego, bez podawania jego pochodzenia.

fot.domena publiczna

Focjusz był patriarchą Konstantynopola, który w 867 roku stwierdził, że papież Mikołaj I i cały Kościół Zachodni to heretycy.

Różnic pomiędzy oboma Kościołami jest zresztą więcej. Generalnie Wschód nie uznaje dogmatów, które zostały przyjęte po VII Soborze Powszechnym. Chodzi tu o wspomniane już pochodzenie Ducha Świętego, pierwszeństwo apostoła Piotra, prymat i nieomylność papieża jako namiestnika Chrystusa, a także niepokalane poczęcie i wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. Warto też wspomnieć o podejściu do celibatu. Na Zachodzie jest on obowiązkowy, podczas gdy na Wschodzie kapłani na stanowiskach niższych niż biskupi mogli się żenić.

Czytaj też: Krótka historia celibatu

Poszło o… chleb?

Preludium do schizmy wschodniej pośrednio była też sprawa Armenii. Wcześniej znajdowała się ona w strefie wpływów Kościoła Zachodniego. Kiedy stała się politycznie zależna od Bizancjum, pod pewnymi względami sytuacja diametralnie się zmieniła. Miało to znaczenie szczególnie w odniesieniu do obrzędów religijnych. Otóż Michałowi Cerulariuszowi, ówczesnemu patriarsze Konstantynopola, nie podobało się używanie w charakterze Eucharystii przaśnego chleba. Na Wschodzie uważano to wręcz za herezję.

Kiedy Ormianie powołali się na dotychczasowe praktyki w ramach Kościoła Zachodniego – tylko pogorszyło to sprawę. Patriarcha zareagował radykalnie. Zaczął oczekiwać, że wszyscy zachodni duchowni w Konstantynopolu przestaną używać tego typu chleba. Ci się jednak na to nie zgodzili. Skutek: prowadzone przez nich kościoły zostały zamknięte. Atmosfera zaczęła gęstnieć.

Oliwy do ognia dolał jeszcze arcybiskup z Ochrydy imieniem Leon. Wysłał do papieża list, w którym nie tylko potępiał używanie przaśnego chleba, ale i inne obrzędy. Skrytykował nawet to, w jaki sposób na Zachodzie śpiewano Alleluja. W wymianę korespondencji włączył się kardynał Humbert z Silva Candida, ale do niczego to nie doprowadziło. Zupełnie inne spojrzenia, w tym na sprawy dogmatyczne, po prostu nie dawały się pogodzić.

Czytaj też: „Ludzie ci, co się potocznie zwą zakonnikami i mnichami – nazwami w obu przypadkach najzupełniej fałszywymi…”, czyli o reformacji w Kościele słów kilka

Nieudane rozmowy

Wydawało się, że jedynym wyjściem są bezpośrednie rozmowy. Były one potrzebne tym bardziej, że na południu Włoch zainstalował się potencjalny wróg: Normanowie. Do Konstantynopola udali się więc legaci papiescy. Oprócz wspomnianego już Humberta byli to Fryderyk Lotaryński oraz Piotr, biskup z Amalfi. Jednak przy okazji rozmów uwidoczniła się kolejna różnica w postrzeganiu sprawy przez wschodnie środowiska: co innego spojrzenie polityczne, a co innego dogmatyczne.

fot. MINCIUS, Giovanni/domena publiczna

Do Konstantynopola udali się więc legaci papiescy. Oprócz wspomnianego już Humberta byli to Fryderyk Lotaryński oraz Piotr, biskup z Amalfi.

Zawarcie porozumienia było wtedy na rękę cesarzowi bizantyjskiemu z politycznego i strategicznego punktu widzenia. Jednakże legaci postawili warunek, który okazał się nie do przejścia: Michał Cerulariusz miał przystać na zachodnie stanowisko w spornych kwestiach. Ten ani myślał tego zrobić. Co więcej, nie liczył się w tym temacie nawet ze zdaniem cesarza.

Humbert zajął się więc PR-em. Po pierwsze, zaczęto rozpowszechniać jego pismo Przeciw Grekom. Po drugie: zaczął wdawać się w publiczne spory. Szczególnie jeden okazał się istotny – z opatem Nicetasem. Po raz kolejny cesarz dał do zrozumienia, że chciałby porozumienia. Usunął bowiem opata z urzędu i kazał spalić jego pisma, krytyczne m.in. wobec używania przaśnego chleba.

Czytaj też: Hagia Sophia – chrześcijański kościół czy muzułmański meczet?

Apogeum sporu

Momentem kulminacyjnym okazał się 16 lipca 1054 roku. Tego dnia w kościele Bożej Mądrości (Hagia Sophia) papiescy legaci na głównym ołtarzu złożyli bullę, na mocy której ekskomunikowano patriarchę oraz kanclerza Michała Konstantyna, a także wspomnianego Leona z Ochrydy. Kardynał Humbert wychodząc z kościoła, demonstracyjnie strząsnął pył z butów. Michał Cerulariusz nie pozostał dłużny. Zwołał synod, podczas którego ekskomunikował legatów, uznając ich za oszustów. Dogmatycznie poszło m.in. o Filioque (w bulli zarzucono ekskomunikowanym usunięcie tego elementu z symbolu nicejskiego). Cesarz na tym etapie starał się trzymać na uboczu. Wielka schizma stała się jednak faktem.

fot.Orlenov/CC BY-SA 4.0

Władca Bizancjum Leon III sprzeciwił się klękaniu przed wizerunkami Boga, a w roku 730 nakazał usunięcie z kościołów wszystkich jego wyobrażeń.

Ze złożoną na ołtarzu bullą jest jednak pewien problem. Otóż w tamtym momencie papież Leon IX już nie żył. Zmarł 19 kwietnia. Czy zatem legaci de iure posiadali w ogóle legitymację prawną do prowadzenia rozmów? Co więcej, kolejny papież został wybrany dopiero w 1055 roku – a samej bulli nigdy osobiście formalnie nie zatwierdził…

A jaki był epilog tego konfliktu na Wschodzie? Rola patriarchy Michała Cerulariusza początkowo wzrosła. Zmusił nawet kolejnego cesarza Michała VI do abdykacji. Wdał się jednak później w konflikt z następnym cesarzem. Obaj wyszli na tym bardzo kiepsko. Patriarcha w 1058 roku udał się na wygnanie. Zmarł, zanim został osądzony przez zwołany w tym celu synod. Spór Kościołów trwał natomiast przez kolejne wieki. Ekskomuniki zostały obustronnie zdjęte dopiero w XX wieku – za papieża Pawła VI i patriarchy Atenagorasa. Stało się to w 7 grudnia 1965 roku. W tym kontekście oba Kościoły przebyły naprawdę długą drogę…

Bibliografia

1. Banaszak, Historia Kościoła Katolickiego, tom 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2009.
2. E. Cairns, Z chrześcijaństwem przez wieki: historia Kościoła Powszechnego, Wydawnictwo Credo, Katowice 2003.
3. Jakubowski, M. Włodarczyk, B. Zdaniuk, Historia do 1918 roku. Perspektywa kulturowo-cywilizacyjna, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014.
4. Możdżan, Prasłowianie,Słowianie,Polacy – Rozważania, Wydawnictwo Ruthenus, Krosno 2015.
5. Warzeszak, Pochodzenie Ducha Świętego w tradycji greckiej i łacińskiej według Papieskiej Rady ds. Popierania Jedności Chrześcijan, „Warszawskie Studia Teologiczne” nr 11/1998.
6. Żakowska, Prawosławne widzenie dogmatu o Trójcy Świętej: filioque, „Seminare. Poszukiwania naukowe”, nr 24/2007.