Upadek Festung Kolberg

Dla mieszkańców powiatów koszalińskiego, kołobrzeskiego i białogardzkiego próba ucieczki przed Armią Czerwoną przez Odrę była nierealna. Ostatnią możliwością ratunku stał się kołobrzeski port. Już na koniec lutego, aby wydostać się z miasta, trzeba było walczyć o miejsce w pociągu. W kierunku Szczecina odjeżdżały tylko dwa składy dziennie. Pierwsi pasażerowie wskakiwali do wagonów, jeszcze zanim pociąg wjechał na peron. Gdy odjeżdżał, połowa ludzi zostawała. W ten sposób często rozdzielały się rodziny, a dzieci gubiły się matkom.

Śnieżna noc z 2 na 3 marca 1945 r. przepełniona była niepokojem. Wśród mieszkańców krążyły przeróżne plotki. Niektórzy opowiadali, że w pobliskim Koszalinie są już Rosjanie. Na dworcu czekano na pociąg, jednak nikt nie wiedział, kiedy i czy w ogóle jakiś odjedzie. Na torach stały przepełnione ludźmi składy towarowe, które od 24 godzin próbowały odjechać. Prawdopodobnie ostatni pociąg, który wyjechał z Kołobrzegu, został ostrzelany przez radzieckie czołgi. Pasażerowie (głównie kobiety z dziećmi) ukrywali się pod nim oraz uciekali w kierunku pobliskich zabudowań. Wkrótce weszli tam żołnierze Armii Czerwonej. Okradli uciekinierów, a kobiety zgwałcili.

Gehenna niemieckich mieszkańców Kołobrzegu rozpoczęła się 4 marca, gdy Armia Czerwona podeszła pod miasto. Część mieszkańców z powodu śnieżycy zdecydowała się pozostać w domach i przeczekać walki. Ci, którym udało się wydostać, nie zaszli daleko. Kołobrzeżanin Johannes Voelker wraz z żoną, dwoma synami i dobytkiem umieszczonym na dwóch ręcznych wózkach wyszedł z miasta tuż przed okrążeniem go przez Armię Czerwoną. Jego podróż zakończyła się w Dźwirzynie, 12 km od Kołobrzegu, gdzie dogonił ich front. Inni też nie zdołali uciec przed czerwonoarmistami.

Portowe piekło

Niemal od razu z portu zaczęły wypływać statki z uchodźcami. 4 marca wyszedł w morze parowiec „Heluan”, ratując 1500 osób. Ludzi zabierały kutry rybackie. Dopływały do Świnoujścia, skąd – po wysadzeniu pasażerów – ruszały w drogę powrotną do Kołobrzegu. Początkowo na statki próbowali się dostać głównie uciekinierzy z innych rejonów Trzeciej Rzeszy. Kołobrzeżan zniechęcała myśl o opuszczeniu domów oraz wspomnienie katastrof wcześniej zatopionych „Wilhelma Gustloffa” i parowca „General Steuben”. Tym bardziej że ocaleni z „General Steuben” trafili do Kołobrzegu, co potęgowało tylko strach przed morską ucieczką. W pierwszych dniach oblężenia niektórych mieszkańców trzeba było praktycznie siłą doprowadzać do portu, aby statki wypływały w pełni załadowane. Młoda kobieta będąca już na pokładzie wymusiła nawet odwiezienie jej do miasta.

fot.NAC/domena publiczna

Nieustający ostrzał portu powodował olbrzymie straty wśród cywili

Wraz z pogarszającą się sytuacją oblężonego miasta coraz więcej ludzi gromadziło się w porcie. Wszystkie otaczające go domy i piwnice zajmowali uchodźcy czekający na ratunek. Mimo ciągłego ostrzału, gdy ktoś krzyknął: „Widać statek!”, wszyscy wybiegali z kryjówek. Przepychając się, tratując i wpychając do wody, ginęli w oczekiwaniu na ratunku, którego nie było.

Nieustający ostrzał portu powodował olbrzymie straty wśród cywili, którzy opanowani byli jedną myślą – byle dostać się na statek. Oszalałe ze strachu konie z porzucanych zaprzęgów wpadały w tę ludzką masę. Z każdym dniem ludziom coraz bardziej doskwierał brak pitnej wody. Czerpano ją z basenu portowego, w którym pływały trupy. Jeden z oficerów odnotował, że: „Żywność jest pierwszej klasy. Czekolady, papierosów, alkoholu każdy może mieć, ile chce. W piwnicznych magazynach hoteli i pensjonatów leżą zakonserwowane delikatesy. A mimo to za szklankę dobrej wody pitnej ludzie oddaliby majątek”.

Czytaj też: Zatopiliśmy „Wilhelma Gustloffa”, żeby wygrać wojnę. Wielkie kłamstwo sowieckiej propagandy

Śmierć i szaleństwo

Na mrozie i podczas sztormu przy nadbrzeżnej promenadzie, w porcie, w szkole w Budzimiu i Chrześcijańskim Sanatorium Siloah na ratunek czekały tysiące kobiet i dzieci. Komendant twierdzy, próbując zapanować nad chaosem, utworzył patrol portowy. Jego zadaniem było dopilnowanie, aby w pierwszej kolejności ewakuowano matki z dziećmi oraz mężczyzn powyżej 65. roku życia. Część mężczyzn odsyłano z powrotem i wcielano do Volkssturmu. W konsekwencji często rozdzielano rodziny. Wiele kobiet odmawiało ewakuacji bez mężów i decydowało się na pozostanie w walczącym mieście. 6 marca podjęto decyzję, że wszyscy mężczyźni mają uczestniczyć w walkach.

Wśród mieszkańców krążyły najróżniejsze plotki. Machina nazistowskiej propagandy wciąż działała. Cywilne stacje radiowe i prasa informowały o sukcesach Wehrmachtu. Podawano, że w walkach między Gryfinem a Kołobrzegiem zniszczono 300 czołgów. Takie komunikaty rozbudzały nadzieje o nowej Wunderwaffe. Rozsądnie myślący próbowali wydostać się z matni lub popełniali samobójstwa. Zdesperowane matki zabijały swoje dzieci, a potem siebie. Niektórzy oszaleli, jak starszy mieszkaniec domu przy Nettelbeckstraße. Nie dawał się ewakuować, odpowiadając żołnierzom, że czeka na swoje córki, które „poszły na zakupy”. Nie dostrzegał tego, co się wokół niego działo. Po każdym bombardowaniu wyjmował miotłę i zamiatał podwórko do czysta. W końcu wyszedł, aby „przyprowadzić swoje córki od kupca”.

fot.domena publiczna

Kołobrzeg w 1945 roku

Czytaj też: Ostatnie tchnienie nazistowskiej propagandy. Tak Goebbels zamierzał odwrócić bieg wojny…

Organy Stalina

Z powodu silnego ostrzału niektóre statki opuszczały port, zanim zostały w pełni załadowane uciekinierami. Jedna z kołobrzeżanek tak wspominała zaokrętowanie: „Piątkowej nocy, około godz. 2, w ciągłym ostrzale, przeszliśmy na czworakach przez całe molo, mijając portowe spichrze, między zabitymi żołnierzami i końmi, w śnieżnej breji i deszczu. We mgle marynarze wprowadzili nas z końca mola na okręt wojenny – razem z ewakuowanymi żołnierzami i kolejarzami”.

Anna Krüger, którą niemieccy żołnierze wypędzili z domu 17 marca opowiadała: „Tymczasem dużo strzelano pociskami zapalającymi. Miasto było ostrzeliwane przez pięć »organów Stalina«. W tym piekle resztka naszych domowników – wśród nich siedemdziesięciosześcioletnia pani Elisabeth v. Schuckmann, oprócz tego kilku uciekinierów – zmierzała do portu, w towarzystwie właściciela drogerii Paula Schunke. Tam tysiące czekały na ewakuację, którą można było prowadzić tylko nocą. Staliśmy już jakieś dwie – trzy godziny, gdy zaczął się straszliwy ostrzał portu. Ludzie rozbiegli się jak szaleni”. W chaosie Krüger została rozdzielona ze starszą panią von Schuckmann. Krüger dostała się na prom. Po jakimś czasie dowiedziała się, że jej towarzyszka wróciła do miasta. Popełniła samobójstwo, rzucając się z okna swojego mieszkania.

Szczęście „Winricha von Kniprode”

Nie dla wszystkich, którzy dostali się na statki, oznaczało to ocalenie. Z każdym dniem port był coraz intensywniej ostrzeliwany przez radziecką artylerię. Niektóre statki zatopiono. Innym los wydawał się sprzyjać.

8 marca do portu kołobrzeskiego dotarł były okręt wojenny „Winrich von Kniprode” z około tysiącem uciekinierów i rannych z Gdańska. Tu załadowano na niego kolejnych pasażerów (około 3000). Większość z powodu fatalnej pogody cierpiała na chorobę morską. Poza tym część chorowała na czerwonkę. Po zaledwie godzinie rejsu w ładowniach skończył się węgiel, a statek zdany był na łaskę radzieckiego lotnictwa i marynarki. Dopisywało mu niebywałe szczęście – nie został ani razu zbombardowany; jakby go nie zauważano. Pasażerowie cierpieli głód, jednak wszyscy w końcu dotarli do Świnoujścia.

Czytaj też: Rejs śmierci – ostatnie chwile parowca Karlsruhe

Płonące miasto

Na tych, którzy zdecydowali się pozostać w mieście lub nie zdołali uciec, czekała jeszcze gorsza gehenna. Żołnierze polscy i radzieccy, którzy weszli do Kołobrzegu, początkowo dla bezpieczeństwa wrzucali granaty do każdej mijanej piwnicy. Miasto nawet po zakończeniu walk nadal było na linii frontu. Poza tym w Kołobrzegu pojawiły się oddziały tyłowe, które szabrowały i łupiły wszystko, co przedstawiało jakąkolwiek wartość. Kobiety gwałcono, mężczyzn aresztowano i często wywożono.

fot.NAC/domena publiczna

Miejscową ludność potraktowano tak samo, jak w innych miastach Pomorza – jako tanią siłę roboczą.

W mieście co chwilę wybuchały pożary – czerwonoarmiści podpalali ograbione budynki. Według wspomnień pierwszego polskiego prezydenta miasta Stefana Lipickiego 24 kwietnia Kołobrzeg wciąż płonął:

Na miejsce przybyliśmy o zmroku. Z daleka widać było Kołobrzeg, a właściwie tylko wielką łunę. Po wjechaniu do rogatek miasta od strony Białogardu zostaliśmy otoczeni palącymi się wzdłuż ulic budynkami, wrażenie było niesamowite – huk ognia, trzask załamujących się dachów i stropów, chmury dymu i iskier.

Miejscową ludność potraktowano tak samo, jak w innych miastach Pomorza – jako tanią siłę roboczą. Niemców wykorzystano do odgruzowywania miasta i chowania zmarłych (radziecka komendantura nie zajęła się zwłokami). Następnie ich wysiedlono, a Kolberg stał się polskim Kołobrzegiem.

Bibliografia:

1. Gładysiak Ł., Wielkie szczęście uchodźców z oblężonego Festung Kolberg, Głos Koszaliński (dostęp: 21.05.2022).
2. Sroga A., Na drodze stał Kołobrzeg, Warszawa 1985.
3. Voelker J., Ostatnie dni Kołobrzegu. Walki o niemieckie miasto w marcu 1945 r., Oświęcim 2014.