Kaplica Czaszek w Czermnej

Z zewnątrz wygląda bardzo niepozornie, można by nawet pokusić się o określenie „sielankowo”. Żółta kapliczka w barokowym stylu na tle pogodnego nieba… Została wybudowana w Czermnej, nieco ponad kilometr od centrum Kudowy-Zdroju. Ma przeszło 200 lat, ale nie to ją wyróżnia. Kto zdecyduje się wejść do środka, ten znajdzie się wśród… tysięcy ludzkich czaszek.

Makabryczna budowla

W Polsce jest jedno takie miejsce, a w całej Europie – 9. Budowa Kaplicy Czaszek zajęła 18 lat. Wznoszono ją na przełomie XVIII i XIX wieku. Cały budynek to w istocie spore ossuarium (czyli naczynie na kości lub prochy) dla tysięcy zmarłych.

Na ścianach umieszczono około 3000 ludzkich czaszek i kości. Dokładna ilość szczątków w znajdującej się pod podłogą krypcie nigdy nie została określona – szacuje się, że ich liczba sięga 20–30 tysięcy.

fot.I, Ondřej Žváček/CC BY 2.5

Z zewnątrz wygląda bardzo niepozornie, można by nawet pokusić się o określenie „sielankowo”.

Skąd na Dolnym Śląsku wzięła się tak makabryczna budowla? Powstała ona za sprawą księdza Wacława Tomaszka. Był on proboszczem czeskiego pochodzenia, który objął parafię w Czermnej i – co istotne – w 1775 roku odwiedził rzymskie katakumby.

Podziemna nekropolia Stolicy Apostolskiej wywarła na nim niezapomniane wrażenie. Być może dlatego, gdy kilkanaście miesięcy później pod przykościelną dzwonnicą znalazł ludzkie kości, postanowił zrobić z nich użytek.

Prawdopodobnie wystawały po prostu z pobliskiej skarpy, choć zgodnie z lokalną legendą szczątki wykopał pies. Jakkolwiek by do tego nie doszło, proboszcz, zobaczywszy czaszki, posłał po grabarza Langera i kościelnego Schmidta, aby pomogli mu wydobyć płytko leżące szkielety. Żaden z nich nie spodziewał się, jak olbrzymią ich ilość skrywa ziemia.

Czytaj też: Domy publiczne przy cmentarzach, uczty na grobach i sposób na odpędzenie złych duchów. Czy Rzymianie bali się zmarłych?

Życie wieczne zaczyna się w grobie

Skończyło się na tym, że ksiądz – przy wsparciu finansowym lokalnego możnowładcy, Leopolda von Leslie – postanowił stworzyć ze znalezionych kości miejsce pamięci i refleksji. To, co dla zmarłych stało się zbiorowym grobem i ostatnim pożegnaniem, żywym miało przypominać o sądzie ostatecznym i życiu wiecznym.

Znalazły się tam nie tylko anonimowe ciała spod czermneńskiej dzwonnicy. Proboszcz zebrał pomocników, z którymi przez niemal dwie dekady gromadził szczątki z okolic Kudowy, Dusznik i Polanicy. Langerowi z kolei kazał czyścić i pobielać kości, które mężczyźni znosili w kaplicy do 1804 roku, kiedy to Wacław Tomaszek umarł.

fot.Merlin/CC BY 3.0

Dokładna ilość szczątków w znajdującej się pod podłogą krypcie nigdy nie została określona – szacuje się, że ich liczba sięga 20–30 tysięcy.

Od tej pory przez następne ponad 200 lat budynek niemal się nie zmieniał. Tysiące pustych oczodołów. Piszczele w ścianach i suficie. Skromny ołtarz, barokowy krzyż, drewniane figury aniołów z trąbą i wagą, a także napisami po łacinie: „Powstańcie z martwych” i „Pójdźcie przed sąd”.

Później dodano jeszcze pomnik z hasłem w trzech językach: „Ofiarom wojen ku pamięci, a żywym ku przestrodze 1914”, a na potrzeby turystyczne wyeksponowano na ołtarzu najciekawsze kości.

Czytaj też: Kaplica templariuszy w Chwarszczanach – unikat na skalę światową

Kto spoczywa w Kaplicy Czaszek?

Niemal wszystkie szkielety są anonimowe. Wiadomo na pewno, że w budynku leżą Jan Langer i ksiądz Wacław Tomaszek – obaj chcieli trafić do kaplicy będącej dziełem ich życia. Znani są też sołtys Martinec i jego żona, których czaszki noszą wyraźne ślady brutalnej śmierci. Co się z nimi stało? Zginęli z rąk Prusaków podczas wojny siedmioletniej.

Mężczyznę zastrzelono, gdy wyszło na jaw, że przeprowadzał austriackich żołnierzy przez labirynt Błędnych Skał. Kobietę zabito ostrym narzędziem, być może bagnetem, gdy próbowała własnym ciałem zasłonić męża przed kulami. Jedna czaszka należy do Tatara, o czym świadczy jej anatomiczna budowa, jednak tożsamość właściciela pozostaje tajemnicą.

A co z pozostałymi kilkudziesięcioma tysiącami pogrzebanych w Kaplicy Czaszek? Cóż, ziemia kłodzka kryje wspomnienia wielu konfliktów i wchłonęła hektolitry przelanej krwi. Kości zbierane przez księdza Tomaszka najprawdopodobniej pochodzą z więcej niż jednego źródła i są w różnym wieku.

Czytaj też: Wojna piwna we Wrocławiu

Od powietrza, głodu, ognia i wojny

Śląska nie ominął front wojny trzydziestoletniej, a później region ten długo pozostawał przyczyną sporu między Prusami a Austrią. Bogata dzielnica, przez którą w XVIII wieku przetoczyły się aż trzy wojny, ostatecznie w większości trafiła w pruskie granice. Niestety nie obyło się bez ogromnych strat – szacuje się, że w wyniku wojen śląskich śmierć poniosło około 20% ludności.

fot.Merlin/CC BY 3.0

Niemal wszystkie szkielety są anonimowe. Wiadomo na pewno, że w budynku leżą Jan Langer i ksiądz Wacław Tomaszek

Jakby tego było mało, krótko po zakończeniu konfliktu, ziemia kłodzka znów znalazła się w newralgicznym punkcie pomiędzy Prusami a Austrią – w latach 1778–79 toczyła się wojna o sukcesję bawarską, nazywana też wojną kartoflaną. Do tego wszystkiego wybuchła epidemia cholery. A na tę Ślązacy byli wyjątkowo podatni.

Dieta uboga, higiena nienajlepsza. Ówcześni mieszkańcy Śląska żyli przecież w izbach ze swoimi zwierzętami. W większości domów hulał wiatr i gnieździło się robactwo, trudno było natomiast o ciepły, suchy kąt i porcję mięsa. Od trzeciej dekady XIX wieku sytuacja stała się wręcz katastrofalna, jednak szczytu epidemii, klęski głodu i tyfusu czermneński proboszcz już nie dożył.

Źródła: 

1. Brygier W., Kudowa-Zdrój – kaplica czaszek [w:] naszesudety.pl [dostęp: 25.09.2021].
2. Brygier W., Dudziak T., Ziemia kłodzka. Przewodnik, Pruszków 2018.
3. Galas A., Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2001.