Azjatycki pangermanizm a filozofia rasy – czyli jak tworzyła się idea niemieckiego nacjonalizmu

Tworzenie się niemieckiego nacjonalizmu było procesem niezwykle długim i skomplikowanym. Rozbite administracyjnie państwo podzielone było także językowo. Dwa główne dialekty – dolnoniemiecki i górnoniemiecki zaczęły się dopiero zacierać w momencie wydania Biblii Lutra, czyli od 1522 roku. Jednak dzieło to – poza uprzywilejowaniem dialektu górnoniemieckiego – wpłynęło na Niemców także w inny sposób.

Do szeregu podziałów już istniejących w Niemczech doszedł kolejny. Państwo podzieliło się religijnie. Co więcej, dialekty językowe nigdy nie zanikły całkowicie i do dziś są one wyraźnie widoczne. W takim „letargu podziału” trwały Niemcy jeszcze przez wiele lat. Do czasu, kiedy to państwa ościenne nie zaczęły stawać się potęgami.

Germańskie przebudzenie

Moment przebudzenia się narodu związany był z powstawaniem nacjonalistycznych wypaczeń, które z kolei powoli zaczynały znajdować swoje odzwierciedlenie w innych dziedzinach życia. Bezpośredni wpływ na społeczeństwo wywierano poprzez edukację i naukę. Wiele dziedzin, w tym archeologia, stawało się narzędziem ideologicznym i propagandowym. A wszystko po to, aby usankcjonować niemiecką politykę ekspansyjną.

W takim duchu do zjednoczenia nawoływał ekonomista Friedrich List w 1841 roku słowami:

Jedność narodowa będzie opoką, na której uformuje się gmach dobrobytu, godności, potęgi, współczesnego bezpieczeństwa i przyszłej wielkości. Należy opanować morza własnymi statkami, rynki – własnymi siłami.

Niemcy są pracowitsi od innych poprzez zamiłowanie do pilności, porządku, gospodarności, umiaru, wytrwałości i uporu w badaniach i interesach, w dążeniu do doskonalenia, do moralności i umiarkowania. Te cechy winny dać poczucie przewagi. W Stanach Zjednoczonych są najporządniejszymi rolnikami, w Ameryce Południowej najlepszymi robotnikami i rzemieślnikami, wszędzie najwyżej cenionymi marynarzami. Te wartości mogą dać wspaniały rezultat w kraju, jeśli za nim będzie stało silne państwo.

fot.Josef Kriehuber/domena publiczna

W takim duchu do zjednoczenia nawoływał ekonomista Friedrich List w 1841 roku

Cztery lata później Wilhelm Jordan dorzucił do ognia swoją odezwą, zachęcając naród niemiecki do działania zamiast bujania w obłokach:

Słuchajcie na morzach rozbrzmiewa dumne „Rule Britania”. Anglia opanowała świat, a skarby wszystkich krajów muszą służyć jej sile i dostatkowi królowej mórz. Najmarniejszy Brytyjczyk stąpa pewnie w najodleglejszych krajach. Biada temu kto mnie tknie! – może wołać – jestem Brytyjczykiem a za mną stoi naród, za mną stoją setki pływających wulkanów, które mściwie i niszcząco skierują swoje płomienie przeciw tym wybrzeżom, które mnie niegościnnie przyjęły lub obraziły.

A Niemcy? Przez spekulantów wabieni do odległych krajów i traktowani tam następnie jak poddani chłopi. Przecież to tylko Niemcy – a kto obawia się Niemiec? Niemcy są bezbronne, bez praw, ponieważ nie mają siły. Dlaczegóż to 40 milionów Niemców nie ma siły? Tak, wy to 40-milionowa masa, jeśli byście chcieli, cały świat drżałby przed waszą potęgą.

Dlaczego więc Niemcy nie mają żadnej woli? Dlatego, że ten kraj ciągle marzy zamiast działać, ponieważ buja w obłokach i zapomina o tym, aby na ziemi urządzić się dostatnio i wygodnie, ponieważ wsłuchuje się w górnolotne, filozoficzne frazy, zamiast polegać na ludzkim zdrowym rozsądku.

Czytaj też: Obsesja rasy. Jak okupanci usiłowali germanizować polskie dzieci?

Wojenna dusza

W kolejnych latach nastroje nacjonalistyczne zaczynały przybierać na sile. Aż w roku 1907 niemiecki polityk Ernst Hasse zaczął otwarcie nawoływać do wojny. W swoim dziele „Deutsche Politik” (Niemiecka polityka) zapewniał, że dla Niemiec posiadanie wrogów jest wręcz zbawienne. Według niego to właśnie wrogowie pozwolić mieli Niemcom na przeżycie:

Naród niemiecki nie osiągnął niczego wielkiego poza tymi okresami, kiedy był w potrzebie. Tylko wtedy, kiedy mu się rzeczywiście źle wiodło, osiągał rzeczy wielkie. Wojna jest dla nas środkiem do celu, gotowość do wojny zaś celem samym w sobie.

fot.Anton von Werner – Museen Nord / Bismarck Museum/domena publiczna

„Naród niemiecki nie osiągnął niczego wielkiego poza tymi okresami, kiedy był w potrzebie”.

Powrót do źródła

Osobnym zagadnieniem związanym z ideą budowania tożsamości narodowej Niemiec był powrót do korzeni. Odwoływanie się do germańskich przodków stanowiło jeden z filarów rodzącej się ideologii. To właśnie trwałość narodu i jego korzenie miały podkreślać i legitymizować władzę narodu niemieckiego nad innymi nacjami.

Idea poszukiwania germańskich korzeni i przywoływania starych tradycji zaczęła rozwijać się w XIX wieku i szybko doprowadziła do utworzenia germańskiego nurtu w badaniach naukowych. Wyniki tych badań z kolei wykorzystywane były później w propagandzie nazistowskiej.

fot.Bundesarchiv, Bild 119-5592-13A / CC-BY-SA 3.0

Starano się udowodnić doskonałość i wyższość rasy nordyjskiej nad innymi.v

To, czym badania te miały się zajmować, idealnie obrazuje wygłoszona na uniwersytecie w Gerze mowa Augusta Gotthilfa Reina w styczniu 1814 roku (pisownia oryginalna):

(…) w 5 wieku na przestrzenie Zachodniej i Południowej Europy jak przypływ morza wlewają się Germanie. Burzą wszystkie istniejące tam ustawy oraz cały rzymski kolos, niszcząc wiele rzeczy dobrych i pięknych, ustanawiając także – jakby te straty rekompensując – nowe, do dziś jeszcze funkcjonujące państwa, ustawy i prawa, przynosząc także odżywcze siły życia osłabionym przez despotyzm i rozpustę Rzymu.

Czytaj też: Czy to Hunowie i Germanowie nauczyli Europejczyków mody?

Pochodzenie Germanów

W roku 1819 z inicjatywy Karla von Steina powstało „Gesellschaft für ältere deutsche Geschichte“ (Towarzystwo do spraw starszej niemieckiej historii). Zajmowało się ono badaniem i opisywaniem pradziejów i historii niemieckiej. Idea pangermanizmu z czasem zaczęła rozbudzać w narodzie pragnienie podboju świata. Towarzyszące temu badania uzasadniały te dążenia.

Korzeni germańskich starano doszukać się w wielu teoriach. Jedna z nich głosiła, że „Indogermanie” to odpowiednik „Indoeuropejczyków”. W nurcie tym powstało także słowo „aryjczyk”, które po raz pierwszy pojawiło się w roku 1823 w pracy F. Klaprotha „Asia polyglotta”. Z czasem aryjczycy zostali powiązania z Kaukazem: Kauk – Asos. Kraina ta stała się zatem mityczną siedzibą Azów – rodu Odyna – i ojczyną bóstw.

fot.Ferdinand Leeke /domena publiczna

Z czasem aryjczycy zostali powiązania z Kaukazem: Kauk – Asos. Kraina ta stała się zatem mityczną siedzibą Azów – rodu Odyna – i ojczyną bóstw.

Inni badacze starali się wskazać europejskie pochodzenie Germanów. Na podstawie mitologii starano się powiązać ich ze starożytnymi Grekami. Z tą różnicą, że to religia grecka i cała kultura miały wywodzić się z germańskiej. Temat ten poruszył m.in. J.G. Radolf w 1844 roku w swojej pracy „Das nordische Griechentum und die urgeschichte Bedeutung des nordwestlichen Europa“ (Nordyjskie państwo greckie i pradziejowe znaczenie Europy północno-zachodniej).

Czytaj też: Ilirowie w Urstätt, czyli Biskupin według hitlerowskiej propagandy

Filozofia rasy panów

W połowie XIX wieku w niemieckiej antropologii kulturowej pojawił się nowy kierunek badań. Został on nazwany Rassenphilosophie – filozofią rasy. Od tego momentu starano się udowodnić doskonałość i wyższość rasy nordyjskiej nad innymi. Zaczęto opisywać cechy rasy panów, która odznaczała się silną wolą, dążeniem do panowania, wolnością i samodzielnością. Krótko mówiąc Herrenschicht (warstwa panów) była uosobieniem wszelkich pożądanych cnót i postępu.

Korzeni germańskich szukano także poza nauką. XIX i XX wiek stały się czasem powrotu do pradawnych poematów. W ideologii wykorzystywano zatem takie utwory jak „Edda poetycka” czy „Pieśń o Nibelungach”. Podnoszono je do rangi epopei narodowych, w których szukano istoty niemieckiej duszy. Zygfryd stał się bohaterem idealnym. Naród niemiecki miał stać się docelowo jego ucieleśnieniem.

fot.Ludwig Hohlwein/CC BY-SA 4.0

Idea pangermanizmu stała się elementem propagandy nazistowskiej.

Idea pangermanizmu stała się elementem propagandy nazistowskiej. Hasło rasy panów szybko zyskało popularność, a odwoływanie się do germańskich korzeni dawało narodowi poczucie stabilizacji i siły. Już w roku 1931 powstał Główny Urząd do spraw Rasy i Osadnictwa SS (Rasse- und Siedlungshauptamt der SS, w skrócie RuSHA). To właśnie tutaj opracowana została m.in. metoda określania cech aryjskich. Na ich podstawie werbowano następnie kandydatów na esesmanów.

Ale powrót do korzeni i idea pangermanizmu to tylko jeden z trybików wielkiej maszyny, jaką była nazistowska propaganda. O tym, jak naziści zdołali przejąć władzę w Niemczech, opanować cały naród i ruszyć na podbój Europy, opowiada najnowszy serial Polsat Viasat History „Otchłań: powstanie i upadek nazizmu”. Premiera już 5 kwietnia o godzinie 21:00.

Literatura:

1. Grunberger R., Historia społeczna Trzeciej Rzeszy, przeł. W. Kalinowski, Warszawa 1994.
2. Jankowiak A., Dziedzictwo pogranicza. Recepcja mitu germańskiego w ideologii i propagandzie nazistowskich Niemiec, [w:] B. Górczyńska-Przybyłowicz, S. Jankowiak, I. Skórzyńska, K. Stryjkowski, A. Wachowiak (red.), DomOtwarty/DomZamknięty? Lekcje pogranicza. Europa Środkowo-Wschodnia (XX/XXI w.), Poznań 2014, s. 280-294.
3. Kmieciński J., Nacjonalizm w germanoznawstwie niemieckim w XIX i początkach XX wieku, Archeologia Baltica, t. X, Łódź 1991.
4. Witkowski I., Propaganda Trzeciej Rzeszy, Warszawa 2008.