Sowiecki agent czy polski patriota?

Odwilż, jaka pojawiła się w Polsce w 1955 roku doprowadziła do silnego fermentu nie tylko w polskim społeczeństwie, ale i w samej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, w której trwały wewnętrzne walki o władzę. Zwalczające się koterie szybko dostrzegły, że można wzmocnić swoją pozycję, a tym samym swe szanse, poprzez sojusz z represjonowanym wcześniej Władysławem Gomułką. Ta wyjątkowa sytuacja pozwoliła mu wrócić do politycznej rozgrywki. Miał przy tym wygodną pozycję, wszyscy zabiegali o jego poparcie. Co ciekawe, najsilniej czynili to początkowo „twardogłowi” natolińczycy, którzy w nowej sytuacji zaczęli domagać się rehabilitacji Gomułki za niesłuszne oskarżenie o odchylenie prawicowo – nacjonalistyczne” i późniejsze uwięzienie. Później już wszyscy dążyli do pozyskania jego poparcia. Pozwoliło to na zaplanowanie powrotu Gomułki do polskiej polityki i do przywództwa w partii.

Spotkanie z radziecką delegacją

Do zmiany na stanowisku I sekretarza PZPR przekonano nawet pełniącego tę funkcję Edwarda Ochaba. Posiedzenie wyznaczono na dzień 19 października 1956 r. Kiedy jednak wszystko było już uzgodnione, a rytuał powołania dopracowany, w sprawy polskie wmieszał się zewnętrzny czynnik – ZSRR. Samodzielna decyzja polskich komunistów o zmianie na stanowisku I sekretarza nie mogła się przecież spodobać na Kremlu. Na rozkaz marszałka Konstantego Rokossowskiego radzieckie oddziały stacjonujące na Pomorzu i Dolnym Śląsku wyruszyły w kierunku Warszawy.

Edward Ochab

Jednocześnie rankiem 19 października 1956 r. do Warszawy przyleciała radziecka delegacja, w skład której wchodzili, obok Chruszczowa najwyżsi rangą działacze partyjni i dowódcy wojskowi ZSRR. Taka sytuacja nie zdarzała się często i świadczyła o wielkim zaniepokojeniu Kremla.

Pierwsze oznaki wrogości pojawiły się już na lotnisku, kiedy to Chruszczow po wyjściu z samolotu pogroził pięścią zgromadzonym. Prosty kołchoźnik manier nie nauczył się nigdy. Według relacji spisanej przez Dzierżyńskiego, polska delegacja nie chciała rozmawiać z delegacją radziecką, już na lotnisku protestując przeciwko ingerencji Kremla w wewnętrzne sprawy polskie. Podkreślił to wyraźnie Gomułka, uznając przyjazd Rosjan za takie mieszanie się. Rosjanie zaprzeczali, ale równocześnie Chruszczow zagroził, że jeśli sprawy pójdą w złym kierunku, to będą zmuszeni brutalnie interweniować. Co ciekawe, odpowiedział mu E. Ochab, wówczas jeszcze najważniejsza osoba po stronie polskiej stwierdzając, że w przeszłości polscy komuniści siedzieli w radzieckich więzieniach i widocznie znów będą siedzieć.

Na pojednawczą uwagę Chruszczowa, że nigdy kierownictwo radzieckie nie wtrącało się w sporawy polskie zręcznie odpowiedział Gomułka podkreślając, że skoro dotychczas się nie wtrącali, to niech wszystko zostanie po staremu i niech się teraz też nie wtrącają. Chruszczow nie byłby sobą, gdyby nie postraszył Polaków sprawą, która dla Gomułki miała fundamentalne znaczenie, czyli niepewnością co do ziem zachodnich. Dalsza dyskusja dotyczyła sytuacji wewnętrznej w partii, w jej trakcie Ochab stwierdził nawet, że za obecną sytuację w państwie odpowiada KC składający się z samych aparatczyków, wśród których nie ma ani jednego robotnika.

Nikita Chruszczow

Wypomniano też, że na sytuację w Polsce wpływał radziecki kult jednostki, a także wszechwładza organów bezpieczeństwa, w których było sporo doradców radzieckich. Gomułka przypomniał też o radzieckich oficerach w wojsku polskim, a także, że już dawno chciano ich odwołać. Trafnie przy tym argumentował przypominając, że proszono, by delegacja radziecka przyjechała już po VIII Plenum KC, czyli po dokonaniu wyboru I sekretarza.

Afera z Chruszczowem

„Wychodzi na to, że o niczym nie możemy sami decydować, a tylko zgodnie z waszą radą” – argumentował. W ferworze sporu wypomniał nawet delegacji rosyjskiej likwidację przez Stalina Komunistycznej Partii Polski. Gomułka wytykał nawet Chruszczowowi, że ten w referacie na XX Zjeździe KPZR nie wszystko powiedział o kulcie jednostki.

Rozmowa wyraźnie się nie układała. Kilkakrotnie wracano do sprawy przyjazdu delegacji i ingerencji w polskie sprawy. Chruszczow przyznał w końcu, że rzeczywiście przyjechali wbrew opinii polskich władz i to jest pewna ingerencja. Dodał jednak natychmiast, że nie mogli patrzeć spokojnie na rozwój sytuacji w Polsce. Ostra polemika odbywała się nawet podczas oficjalnej przerwy w rozmowach. Po ich wznowieniu dyskusja zeszła na Bieruta, którego Chruszczow uważał za wspaniałego komunistę, z czym nie zgodził się Gomułka. Na takie stanowisko ostro zareagował Mołotow wypominając Gomułce, że to, iż jest on wśród żywych zawdzięcza właśnie Bierutowi. Tu Gomułka zareagował niezwykle impulsywnie stwierdzając, że można człowieka aresztować a nawet zabić, ale nie można go zmusić do mówienia nieprawdy. Ten fragment rozmów kończył się dramatyczną groźbą, w której Chruszczow podkreślił, że jeśli nie dojdą do porozumienia to sytuacja będzie poważna. Na to jednak znów odparował Gomułka podkreślając, że delegacja radziecka musi wyciągnąć wnioski i nie wtrącać się w polskie sprawy.

Władysław Gomułka

W kolejnej części sytuację próbował łagodzić Roman Zambrowski podkreślając, że wszyscy rozumieją wyjątkową rolę KPZR w rodzinie socjalistycznej i nikt nie zamierza jej kwestionować. Jednocześnie jednak przypomniał, że w minionym okresie stosunki polsko – radzieckie dalekie były od braterskich a w polskich władzach wielu było obywateli radzieckich np. Kieniewicz był w Polsce posłem choć mieszkał w ZSRR.

Polska strona wspominała o niskich cenach węgla eksportowanego do ZSRR. Za to Chruszczow wypomniał polskiej delegacji, że sprawa składu Komitetu Centralnego stała się w Polsce publiczna i wszyscy o tym dyskutują. Zgodnie z radziecką praktyką dodał, że nie można pozwolić, by o składzie Biura Politycznego decydowała ulica. Bardzo ciekawie wyglądał spór na temat ruchów radzieckich wojsk w Polsce. Po otrzymaniu tej informacji Gomułka domagał się zatrzymania tego marszu. Chruszczow próbował sugerować, że to tylko rutynowe ćwiczenia. Na to zareagował Gomułka aluzyjnie argumentując, że to ciekawe, że akurat w dniu przyjazdu delegacji radzieckiej rozpoczęły się w Polsce ćwiczenia wojskowe.

Jako przykład niewłaściwego postępowania i problemów z tym związanych podał, że czołg po zderzeniu z pociągiem zmiażdżył człowieka. Gomułka dodał, że mógłby uznać to za przypadek, gdyby nie groźba Chruszczowa o interwencji. W trakcie dyskusji wielokrotnie wracał wątek mieszania się kierownictwa radzieckiego w wewnętrzne sprawy polskie. Było to tym bardziej ważne, że Chruszczow poruszył kwestię osób, które uważał za gwarantów „przyjaźni polsko – radzieckiej”, a które miały zostać wyprowadzone ze składu nowych władz partii.

„W najlepszym przypadku Syberia”

Szczególną pozycję zajmował tu oczywiście Rokossowski, którego planowane wyrzucenie z Biura Politycznego Chruszczow uznał nawet za zerwanie Układu Warszawskiego. W trakcie ostrej wymiany zdań Chruszczow się trochę zagalopował po stwierdzeniu Gomułki, że nie mają prawa grozić Polakom stwierdził, że dla ZSRR sprawą kluczową jest bezpieczne połączenie z wojskami radzieckimi w NRD. Tu wtrącił się Gomułka podkreślając, że użyte przez Chruszczowa określenie, że są to ogromne wojska jest sprzeczne z deklaracją o zredukowaniu tego kontyngentu. Na to wprost odpowiedział Chruszczow „Nie bądźcie naiwni. Nie chcemy nowego marszu przez Warszawę na Moskwę i dlatego zmuszeni jesteśmy trzymać wojska w Niemczech”. Sytuacja stawała się coraz trudniejsza. Nie było przy tym widoków na porozumienie.

Konstanty Rokossowski w polskim mundurze

Strona polska konsekwentnie stała na stanowisku, że ukształtowanie nowego kierownictwa partii to sprawa wewnętrzna i Kreml nie powinien się do tego mieszać. Rosjanie obstawali przy swoim. Jak wspominali tzw. młodzi sekretarze, około północy z rozmów wyszedł R. Zambrowski. Zgromadzeni pod drzwiami zadali mu pytanie, czy się dogadają. Na to on stwierdził, że raczej nie. Wtedy padały pytania o to, co z nami będzie. W odpowiedzi Zambrowski miał stwierdzić: „w najlepszym przypadku Syberia”.

Groźna była rzeczywiście poważna, bowiem Chruszczow podkreślał, że widzi, iż polskie kierownictwo nie chce się liczyć ze zdaniem kierownictwa radzieckiego, Zagroził więc, że ponieważ nie ma pewności, czy linia łączności z radzieckimi wojskami w Niemczech nie zostanie zerwana, a wojska te bronią cały obóz w tym także Polskę, nie będą mieli wyboru. Wskazał przy tym wprost osoby, które uważał za gwarantów przyjaźni z ZSRR. Wymienił przy tym nie tylko nazwisko Rokossowskiego, ale także Jóźwiaka, Nowaka i Gierka, podkreślając z naciskiem, że chce, by pozostali w Biurze Politycznym. Na to Gomułka odparował, że decydować będziemy sami.

Oburzony Chruszczow odpowiedział: „Wyjeżdżamy pełni niepokoju. Odpowiadamy nie tylko za swój kraj, ale również za politykę całego obozu socjalistycznego”. Na to Gomułka znów stwierdził, że skład Biura Politycznego to wewnętrzna sprawa Polski. Radziecki partner odpowiedział, że sens słów Gomułki jest taki: Wracajcie do Moskwy, nie wypadliśmy sroce spod ogona. W dalszej dyskusji stale wracał temat składu władz. Jędrychowski podkreślał, że delegacja radziecka niesłusznie sądzi, że przyjaźń polsko – radziecka będzie trwała tylko wtedy, gdy do BP wejdą tacy ludzie, którzy podobają się Kremlowi. Po stronie Chruszczowa opowiedział się Zawadzki, co spodobało się Chruszczowowi. Skomentował, że to jest głos prawdziwego bolszewika. Za to oskarżył Cyrankiewicza o „robienie machlojek za plecami delegacji radzieckiej”.

Strona polska posunęła się nawet do kwestionowania nieomylności władz ZSRR. Gomułka użył przykładu Jugosławii potępionej w okresie stalinizmu. Mikojan próbował bronić sytuacji mówiąc, że wtedy panował kult jednostki. Na to celnie odparował Gomułka stwierdzając, że wtedy wydawało się wam, że macie rację i obecnie też się wam wydaje, że macie rację, ale to nieprawda. Zdenerwowany Chruszczow zarzucił Gomułce wprost, że ten chce być dyktatorem a mówi o demokracji, a Mołotow dodał prześmiewczo, że Gomułka chce być dyktatorem-zbawicielem. Jednak źle trafił, bowiem Gomułka odważnie wypomniał mu, że kierownictwo radzieckie chciało być zbawicielem Jugosławii. Mołotow był w kłopocie i musiał przyznać, że popełnili wtedy błąd, ale go uznali i naprawili.

W końcowym fragmencie rozmów Zawadzki zaapelował do Gomułki, by pomógł dogadać się z delegacją radziecką, ten jednak stwierdził, że nie widzi takiej możliwości. W takiej atmosferze rozpoczęła się dyskusja nad komunikatem końcowym z rozmów. Gomułka stwierdził, że planował, iż będzie w nim mowa o tym, że obie partie są zgodne co do tego, że należy współpracować w walce o socjalizm, ale że każda z partii powinna samodzielnie rozwiązywać problemy dotyczące własnego kraju, choć z uwzględnieniem wspólnych interesów obozu socjalistycznego. Na porozumienie się jednak nie zanosiło, Gomułka stwierdził wiec, że trzeba zakończyć rozmowy.

Na pytanie Chruszczowa: „w jakim sensie zakończyć?” dodał, że skończymy rozmawiać, a o polskich sprawach zdecyduje nasze kierownictwo. Już w trochę luźniejszej formie obie delegacje rozmawiały w czasie oczekiwania na zredagowanie wspólnego komunikatu. Także na tym etapie Gomułka podkreślał jednak, że jest zdania, iż „wszystkie problemy wewnętrzne powinniśmy rozwiązywać sami”. Rozmowy zakończyły się ok 1 w nocy z 19 na 20 października. Porozumienia nie osiągnięto. Wśród historyków panuje dość powszechne przekonanie, że Polskę przed radziecką interwencją zbrojną uratowała postawa Chin, które dały wyraźny sygnał, że jej sobie nie życzą.

Znaczenie rozmowy

Zapis tej rozmowy delegacji polskiej z radziecką jest szczególny. Odbywał się przecież w wyjątkowej sytuacji. Rozchwiane nastroje społeczne w Polsce na fali powszechnej odwilży mogły pójść w każdym, także radykalnym kierunku. Jest oczywiste, że w takiej sytuacji Kreml nie zawahałby się przed interwencją zbrojną. Nie mógł sobie przecież pozwolić na osłabienie zależności Polski, gdyż to stwarzałoby zupełnie nową sytuację w NRD i mogło doprowadzić do rozpadu systemu. Z całą pewnością działały tu też ambicje osobiste.

Dla stalinowskiego kierownictwa radzieckiego podkreślanie przez Gomułkę prawa Polski do decydowania o swych sprawach wewnętrznych było naruszeniem modelu stosunków wewnątrz obozu. Z drugiej strony delegacja radziecka podkreślała, że przecież ZSRR pomaga całemu obozowi w sytuacjach szczególnych, w tym także Polsce i to w sytuacji poważnych problemów na rynku wewnętrznym w ZSRR, bo tak rozumie zasady funkcjonowania wspólnoty. Ma wiec prawo oddziaływać na sytuację w poszczególnych krajach. Z tą myślą jednak część polskiego kierownictwa zgodzić się nie chciała. Uznając wyjątkową rolę KPZR w „rodzinie socjalistycznej”, a co więcej rozumiejąc, jak ogromne znaczenie ma dla Polski współpraca z Moskwą, zwłaszcza w kwestii powojennych granic i bezpieczeństwa Polski, podkreślano, że właśnie złe doświadczenia z okresu stalinizmu spowodowały obecny kryzys, i że jeśli nie ma się on powtarzać w przyszłości, to wzajemne stosunki trzeba zbudować na nowych zasadach, w których głos danego kraju będzie respektowany. Stąd stałe powracanie w rozmowach do stwierdzenia, że władze KPZR nie mają prawa ingerować w wewnętrzne sprawy polskie, że to polskie kierownictwo, czyli tak na prawdę Gomułka będzie decydował o składzie najwyższych władz partii.

Było to oczywiste, bowiem osobiste doświadczenia Gomułki sprzed kryzysu w 1948 r. były najlepszym dowodem na to, że jego pozycja będzie zależała od doboru kadr. A te chciał mieć wyselekcjonowane na tyle, na ile było to możliwe. Gomułce ostatecznie udało się wprowadzić swoich ludzi do BP KC PZPR i wyrzucić z niego niechcianych. Nawet Rokossowskiego odwołano do Moskwy, choć nie było to takie proste. Początkowo posłano go na urlop. Edward Gierek wylądował w Komitecie Wojewódzkim PZPR w Katowicach, jednak Zawadzki Pozostał. Można powiedzieć, że wszystko wróciło do normy, ale nie była to prawda.

Budapeszt 1956 rok

Na Węgrzech wybuchła rewolucja, którą stłumiła interwencja zbrojna ZSRR. W tej sprawie Gomułka był początkowo konsekwentny. Podczas posiedzenia Biura Politycznego KC w dniu 1 listopada omawiano sprawę interwencji. Biuro Polityczne wypowiedziało się negatywnie w sprawie zbrojnej interwencji. Podjęto nawet decyzję, by w odezwie do narodu podkreślić, że sprawy obrony i utrzymania władzy ludowej i zdobyczy socjalizmu na Węgrzech winien rozstrzygać naród węgierski, nie zaś interwencja z zewnątrz. Jednak w tym czasie sytuacja na Węgrzech się zradykalizowała, a premier Imre Nagy ogłosił wycofanie się Węgier z Układu Warszawskiego. Opublikowana odezwa KC wzywała więc tylko do zachowania spokoju i dyscypliny w obronie „zdobyczy” polskiego października.

Kilkanaście lat później Gomułka nie będzie miał już takich wątpliwości popierając interwencję wojskową w Czechosłowacji. Nie zmienia to faktu, że w październiku 1956 r. w rozmowie z delegacją radziecką zachowywał się jak polski patriota. Szkoda, że o tym zapomniał w następnych latach…