Dreyfus po Dreyfusie. Co działo się z człowiekiem, który padł ofiarą największej afery belle époque?

19 września 1899 roku zapadła decyzja o ułaskawieniu Alfreda Dreyfusa, który pięć lat wcześniej został skazany na dożywocie na Wyspie Diabelskiej. Kara taka miała być współmierna do rangi zarzutów — kapitana artylerii oskarżono o szpiegostwo na rzecz Niemiec, a za dowód posłużył rękopis rzekomego autorstwa wojskowego. Na niekorzyść oskarżonego świadczył także fakt, że był Alzatczykiem żydowskiego pochodzenia. W III Republice narastały wówczas nastroje antyżydowskie — przyczyniła się do tego chociażby publikacja „Żydowska Francja” autorstwa Édouarda Drumonta (który nota bene w trakcie afery reprezentował obóz oskarżający Dreyfusa o zdradę, a swoje poglądy prezentował na łamach własnej gazety „La Libre Parole”). Problematyczne było także alzackie pochodzenie – dwadzieścia lat po klęsce pod Sedanem Alzatczyków uważano za Niemców, którzy pozostają lojalni nie wobec Republiki, a wobec Niemieckiego Cesarstwa.

Wolność nie znaczy nic bez honoru

Gdy po kilku latach odkryto, że szpiclem nie był wcale Dreyfus, a Ferdinand Walsin Esterhazy, Francja stanęła przed nie lada dylematem. I choć chciano iść w zaparte, że na Wyspie Diabelskiej przebywa właściwy człowiek ( w kolejnym wyroku Esterhazego uniewinniono a Dreyfusa skazano na 10 lat w Gujanie), to opinia publiczna nie pozwoliła na taki obrót sprawy. Przyczynił się do tego także Emile Zola, który w artykule J’accuse! opublikowanym 13 stycznia 1898 roku w czasopiśmie „L’Aurore” oskarżył wysoko postawionych polityków i wojskowych o tuszowanie afery oraz zaapelował o uwolnienie niesłusznie oskarżonego.

W obronie Dreyfusa stanął sam Emil Zola. Autor: Henri Meyer, domena publiczna

Apel Zoli przyczynił się do międzynarodowego zainteresowania sprawą, o której rozpisywały się gazety na całym świecie. Francja, widząc, że na aferze tylko traci, próbowała zachować twarz — 19 września 1899 prezydent Francji, Émile Loubet ułaskawił Dreyfusa. Sam oskarżony po uwolnieniu przyznał: „Rząd Republiki przywrócił mi wolność. To dla mnie nic bez mojego honoru”

Amnestia dla wszystkich, ale nie dla Dreyfusa

Jednak końcówka XIX wieku nie była końcem afery Dreyfusa. Choć gazety, które w ciągu kilku lat na bieżąco donosiły o skazanym na Diabelskiej Wyspie, z biegiem czasu zapomniały o temacie. Niezbyt zastanawiano się, jak wygląda życie człowieka, którego nazwisko było na ustach całego świata — ofiary antyżydowskiej nagonki i kozła ofiarnego francuskiej armii.

Alfred Dreyfus długo walczył o swoje dobre imię. Autor: Aron Gerschel, domena publiczna

Tymczasem anulowanie wyroku dla samego Dreyfusa nie oznaczało wcale powrotu do normalności. Fakt – nie mieszkał już na Wyspie Diabelskiej, ale w 1899 roku zadecydowano o przeniesieniu go do aresztu domowego. Pod swój dach przygarnęła go jego siostra – najpierw mieszali w Carpentras, a później w Cologny. Kilka miesięcy po ułaskawieniu premier Pierre-Marie-René Waldeck-Rousseau ogłosił amnestię dla osób, które popełniły „czyny przestępcze lub wykroczenia związane ze sprawą Dreyfusa”. Ustawa ta objęła m.in. Emila Zolę (który został skazany za publikację „J’accuse…!”) czy Georgesa Picquarta (oficera, który oskarżał Esterhazego i który za taką nadgorliwość został przeniesiony do garnizonu w Tunisie), ale także osoby, które w rzeczywistości były winne tuszowania francuskiego blamażu. Amnestia — ku oburzeniu wielu — nie objęła jednak samego Dreyfusa, który wciąż musiał walczyć o swój honor.

Czekając na wyrok

W 1902 roku Dreyfus wziął udział w pogrzebie Zoli – pisarz i jego obrońca zmarł w skutek zatrucia tlenkiem węgla we własnym mieszkaniu. Szybko jednak Dreyfus zyskał kolejnego, słynnego sprzymierzeńca. Jean Léon Jaurès, francuski przywódca socjalistyczny, który w 1902 roku został ponownie wybrany na deputowanego był gotowy dowieźć niewinności Dreyfusa. Zresztą już wcześniej Jaurès deklarował swoje poglądy dotyczące afery na łamach francuskiej gazety „La Petite Republique”. Tym razem zmusił rząd do wszczęcia kolejnego postępowania, którego celem miałaby być całkowita rehabilitacja Dreyfusa. W lutym 1904 roku oskarżony złożył swoje obszerne wyjaśnienia, ale na pozytywne rozwiązanie sprawy musiał poczekać jeszcze dwa lata. Do jego pełnej rehabilitacji doszło w 1906 roku – dopiero wówczas Najwyższy Sąd Administracyjny we Francji przyznał, że Alfred Dreyfus jest niewinny.

Francja poprawia PR

Francuskie władze wiedziały, że rehabilitacja Dreyfusa może znów zaszkodzić wizerunkowi kraju i międzynarodowym stosunkom — wszak wreszcie potwierdzono, że na Wyspę Diabelską zesłano niewinnego człowieka. Dlatego postanowiono działać szybko. Już następnego dnia po ogłoszeniu niewinności Dreyfusa, 13 lipca 1906 roku przyjęto go ponownie do wojska, a aby zatuszować niezręczną sytuację, przyznano mu stopień majora. Tydzień później, na dziedzińcu Ecole Militaire – uczelni wojskowej – Dreyfusowi przyznano Order Legii Honorowej. Było to wydarzenie symboliczne – w 1895 roku to właśnie w tym miejscu dokonano publicznej degradacji Dreyfusa. Wówczas rozlegały się okrzyki – „Śmierć zdrajcy” – w 1906 roku zastąpiło je wołanie „Niech żyje Republika!” i „Niech żyje Dreyfus!”. W ramach poprawy wizerunku Dreyfus został także dowódcą artylerii w Saint-Denis.

Aby zatuszować niezręczną sytuację Dreyfusowi przyznano mu stopień majora. Autor: Eugène Damblans, domena publiczna

Niestety, pięć lat na Diabelskiej Wyspie zaowocowało licznymi problemami zdrowotnymi. Rok po ponownym przyjęciu w szeregi francuskiej armii Dreyfus przeszedł na emeryturę. Dodatkowo zniechęcony był faktem, że nie ma szans na dalsze awanse w wojskowej hierarchii. Publiczna rehabilitacja była graniem pod publikę – w oczach wielu Dreyfus pozostawał zdrajcą. W czerwcu 1908 roku, podczas uroczystego przeniesienia prochów Emila Zoli do Panteonu, Dreyfus został postrzelony – na szczęście niegroźnie – w ramię. Za atakiem tym stał prawicowy dziennikarz Luis Grégori. Jego czyn nie spotkał się jednak z karą – ostatecznie został uniewinniony przez sąd, a sam atak na Dreyfusa prawicowa prasa szybko okrzyknęła aktem prawdziwego patriotyzmu.

Pomoc Ojczyźnie

Zniechęcony służbą we francuskiej armii Dreyfus spędzał czas ze swoją rodziną, na której niewątpliwie również odbiła się afera. Jego żona, Lucie nigdy nie zwątpiła w męża i stała na straży swojej rodziny. W listach do swojej przyjaciółki pisała:

„Jeśli znosiłam lata cierpienia, to tylko dlatego, że byłam to winna swojemu mężowi, swoim dzieciom”

Gdy jednak wybuchła I wojna światowa, Dreyfusowie uznali, że muszą pomóc ojczyźnie – nawet, jeśli ojczyzna nie chciała pomagać im. Lucie zgłosiła się jako wolontariuszka, natomiast Alfred wrócił do armii. Początkowo został przydzielony do sztabu generalnego w Paryżu, następnie otrzymał pod dowództwo kolumnę zaopatrzeniową artylerii w 168 dywizji. W 1918 roku otrzymał awans nad podpułkownika, a już po zakończeniu wojny, w lipcu 1919 za swoją służbę — awans na oficera Legii Honorowej. Jednak to, co szczególnie cieszyło po wojnie Dreyfusa to fakt, że rodzinna Alzacja powróciła do jego ojczyzny – Francji.

Patriota, który kochał Francję

Po I wojnie światowej Dreyfus poświęcił się rodzinie. Rzadko udzielał się publicznie, zniechęcony do obecności swojego nazwiska na łamach gazet. Wyjątek zrobił w 1927 roku, kiedy podpisał petycję przeciwko egzekucji Ferdinanda Sacco i Bartolomeo Vanzettiego — dwóch amerykańskich anarchistów włoskiego pochodzenia, którzy byli oskarżeni o napady na banki i morderstwa. Niebagatelną rolę w ich procesie odgrywał fakt, że byli cudzoziemcami – trudno więc dziwić się Dreyfusowi, że ich proces i wyrok szczególnie go dotknął. Ta sprawa skończyła się jednak gorzej niż afera Dreyfusa – Sacco i Vanzetti stracili życie na krześle elektrycznym, a rehabilitacji doczekali się dopiero w 1977 roku.

fot.Charles Chusseau-Flaviens /domena publiczna

Alfred Dreyfus po procesie rewizyjnym wrócił do służby w armii francuskiej

Alfred Dreyfus zmarł w Paryżu na zawał serca 12 lipca 1935 r. Dwa dni później jego ciało złożono do grobu na cmentarzu Montparnasse. Na jego nagrobku napisano:

Tutaj leży
Podpułkownik Alfred Dreyfus
Oficer Legii Honorowej
9 października 1859 r. – 12 lipca 1935 r.

Kilka lat po jego śmieci jego syn, Pierre wydał wspomnienia ojca, które powstały na podstawie korespondencji z lat 1899-1906. Lucie zmarła dziesięć lat po swoim mężu – 14 grudnia 1945 r. Spuścizna Dreyfusa – dokumenty, listy, zdjęcia — została przekazana do paryskiego Muzeum Sztuki i Historii Żydów. Przed budynkiem stoi także duplikat posągu Dreyfusa – oryginał natomiast znajduje się przy stacji metra Notre-Dame-des-Champs.

fot.Musée d’art et d’histoire du Judaïsme/CC BY-SA 4.0

Pomnik Alfreda Dreyfusa przed paryskim Muzeum Sztuki i Historii Judaizmu

12 lipca 2006 r., na dziedzińcu paryskiej École Militaire – miejscu, gdzie Dreyfus najpierw został zdegradowany, a ponad dziesięć lat później – zrehabilitowany – odbyła się oficjalna ceremonia państwowa z okazji setnej rocznicy uniewinnienia Dreyfusa. Podczas swojego przemówienia prezydent Jacques Chirac nazwał Dreyfusa „patriotą, który z pasją kochał Francję”.

Bibliografia:

1. Dreyfus: chronology, Ministry of Culture <https://www.dreyfus.culture.fr/en/chronology-html.htm> [dostęp 17.01.2020 r.]
2. Claire Valier, Crime and Punishment in Contemporary Culture, Routledge, London-New York 2004.
3. Martin Phillip Johnson, The Dreyfus Affair: Honour and Politics in the Belle Époque, Macmilan Press, Hampshire 1999.