To nie było jabłko. Jaki owoc skusił Ewę w rajskim ogrodzie?

Biblijna historia pierwszych ludzi jest doskonale znana. Bóg, gdy ukończył już dzieło stworzenia, pozwolił Adamowi i Ewie korzystać ze wszystkich dobrodziejstw raju. Wyjątek stanowiło drzewo poznania dobra i zła, którego owoców nie mogli spożywać. Złamanie tego zakazu spowodowało wygnanie z Edenu. I na tym przekaz się kończy. Księga Rodzaju, w której opisane jest kuszenie Ewy przez węża, milczy o tym, jaki dokładnie owoc stał się przyczyną grzechu. Tak opisana jest ta scena:

Wtedy niewiasta spostrzegła, że drzewo to ma owoce dobre do jedzenia, że jest ono rozkoszą dla oczu i że owoce tego drzewa nadają się do zdobycia wiedzy. Zerwała zatem z niego owoc, skosztowała i dała swemu mężowi, który był z nią, a on zjadł. A wtedy otworzyły im się obojgu oczy i poznali, że są nadzy; spletli więc gałązki figowe i zrobili sobie przepaski.

Resztę historii dopisała tradycja chrześcijańska. Każdy z nas został nauczony, że przyczyną wygnania z raju było spożycie przez Adama i Ewę jabłka. Zresztą karą za ten występek było podobno pojawienie się u męskich potomków pierwszego ojca charakterystycznego uwydatnienia chrząstki krtani, czyli „jabłka Adama”.

Na obrazie Rubensa „Upadek człowieka” Adam i Ewa wyraźnie sięgają po jabłko.

Tylko jak do tego doszło, że to owoc jabłoni stał się symbolem grzechu pierworodnego?

Jabłko znaczy zły, czyli zabawy językiem

W celu wyjaśnienia tej zagadki musimy przenieść się do Strydonu na Bałkanach. Na przełomie IV i V wieku działalność prowadził tam święty Hieronim. To on dokonał pierwszego przekładu Biblii z języków greckiego i hebrajskiego na łacinę. Tak powstała Wulgata, w której po raz pierwszy pojawiła się informacja o jabłku jako przyczynie grzechu pierworodnego.

Zamiast powszechnego określenia łacińskiego fructus, czyli owoc, święty Hieronim w tłumaczeniu użył słowa malus – jabłoń. Wydaje się, że zrobił to nieprzypadkowo. Wszystko przez to, że łacińska „jabłoń” brzmi podobnie do innego słowa: malum, tłumaczonego jako „zły”. Biorąc pod uwagę, że w momencie zjadania owocu z drzewa poznania dobra i zła Ewa popełniła grzech, skojarzenie doktora Kościoła wydaje się jak najbardziej uzasadnione.

Owoc jabłoni zresztą już od czasów antycznych cieszył się złą sławą. W komentarzach do „Bukolik” Wergiliusza rzymski gramatyk Serwiusz podał dość makabryczną historię jego powstania. Otóż niejaki Melos po śmierci Adonisa powiesił się na drzewie. Afrodyta, która również kochała Adonisa, przemieniła ciało samobójcy w owoc. Jego grecka nazwa wywodzi się zresztą od imienia nieszczęśnika. Jabłko to po starogrecku μῆλον (melon). Znowu brzmi to prawie, jak łacińskie malum…

Jabłko jako symbol zła i grzechu bardzo szybko stało się częścią kultury chrześcijańskiej Europy. Wydaje się to zrozumiałe. Było ono na tym kontynencie po prostu bardziej popularne, niż inne owoce pojawiające się w Biblii.

Jabłko jako owoc, dzięki któremu popełniony został grzech pierworodny, szybko rozpowszechnione zostało także poprzez sztukę. Sceny biblijne z kuszeniem Adama i Ewy w pobliżu jabłoni pojawiają się między innymi na obrazach Lucasa Cranacha Starszego, Jacoba Jordaenesa oraz Hugo van der Goesa.

Figa – owoc zepsucia czy mądrości?

Nie wszystkich jednak przekonało obsadzenie jabłka w roli owocu z drzewa poznania dobra i zła. Z tradycją chrześcijańską rywalizował w tej kwestii judaizm, wysuwając jako kandydata owoc mocno związany z kulturą starożytnego Izraela. O tej teorii przypomina w książce „Zadziwiające życie owoców. Od ananasa do truskawki” polski pisarz i podróżnik Jarosław Molenda. Sugeruje, że Adam i Ewa zjedli… figę. W późniejszym czasie roślina stała stała się symbolem grzechu i fałszywej skromności.

fot.H. Zell/CC BY-SA 3.0

A może to figa stała się powodem zguby pierwszych ludzi?

Ta interpretacja znajduje potwierdzenie w dwóch świętych księgach: Talmudzie babilońskim oraz Septuagincie, czyli tłumaczeniu Starego Testamentu na grekę, które powstało między III a II wiekiem przed naszą erą. Skądinąd wydaje się to całkowicie naturalne rozwiązanie.

Drzewo figowe było uprawiane na terenach biblijnych od trzeciego tysiąclecia przed naszą erą. Jego owoce spożywano tam już 5000 lat przed narodzeniem Chrystusa! Powszechność uprawy figowca na terenie dawnego Izraela znajduje również potwierdzenie w Biblii. W Starym Testamencie jest to jedno z najczęściej wspominanych drzew.

Za figą jako owocem, którym skuszona przez węża Ewa poczęstowała Adama w raju, przemawia jeszcze jeden argument. I to bardzo logiczny. Jeżeli przyjrzymy się opisowi spożycia przez pierwszych ludzi owocu z drzewa poznania, zauważymy, iż gałęzie, którymi przysłaniają swoją nagość pochodzą z figowca. Czy byłoby to możliwe, gdyby stali w pobliżu jabłoni?

Również symbolika może wskazywać, że chodzi właśnie o ten niezwykle popularny na Bliskim Wschodzie owoc. W wielu kulturach starożytnych figa uważana jest za świętość. Utożsamia się ją z mądrością. Jej liczne nasiona oznaczają jedność i uniwersalność prawdziwej nauki. A przecież znajdujące się w biblijnym Edenie zakazane przez Boga drzewo umożliwiało właśnie „poznanie dobra i zła”.

fot.Michał Anioł/domena publiczna

Na wielu chrześcijańskich obrazach w roli zakazanego owocu przedstawia się jabłko. Michał Anioł, malując freski w Kaplicy Sykstyńskiej, zdecydował się jednak na inne rozwiązanie.

Figa jako owoc grzechu pierworodnego przedostała się do islamu. Czasem trafiała nawet w krąg kultury chrześcijańskiej. Adam i Ewa zostali przedstawieni obok figowca na przykład na mozaikach bizantyjskich w katedrach w Monreale na Sycyli oraz Otranto w Apulii. Najsłynniejszym wyobrażeniem tego typu jest fresk Michała Anioła z Kaplicy Sykstyńskiej.  Czyżby nawet w samym centrum Państwa Kościelnego jabłko zostało zdetronizowane?

A może coś innego?

Choć teorie „jabłkowa” i „figowa” są najbardziej popularne, w pismach Ojców Kościoła i czołowych przedstawicieli judaizmu i islamu panuje w kwestii rajskiego owocu całkiem spora dowolność. W roli kuszącego przysmaku pojawiają się na przykład cytryna, mango, winogrono, a nawet – uważane za symbol poznania i wiary – owoce granatu. W apokryficznej Księdze Henocha wspomina się o palmie daktylowej. Natomiast tradycja rabiniczna mówi, obok winnej latorośli, między innymi o źdźble pszenicy „wyższej niż cedr”.

Tradycja judaistyczna idzie zresztą jeszcze dalej. Okazuje się, że wąż wcale nie musiał nakłaniać pierwszych ludzi do grzechu z użyciem owocu. W niektórych komentarzach do Talmudu znajduje się bowiem zapisek, że przyczyną popełnienia pierwszego grzechu było… wino. Analogiczną sugestię można znaleźć również w islamie, gdzie ten wyskokowy napój uznawany jest za przyczynę wszelkiego zła. Za jego podanie Adamowi na Ewę spadło podobno dziesięć kar, w tym bóle porodowe i menstruacja.

fot.Abu Said Ubaud Allah Ibn Bakhitshu/domena publiczna

Tradycja islamska zupełnie inaczej niż chrześcijańska przedstawia pierwszych rodziców. Sugeruje nawet, że powodem ich grzechu mógł być nie owoc, a wino.

Ciekawe spojrzenie na przyczynę wygnania pierwszych ludzi z raju dają też poglądy zwolenników psychoanalizy. Ludwig Levy oraz Raoul Weston La Barre wygnanie z raju powiązali z popędem seksualnym. Według Levy’ego jabłko było symbolem kobiecych piersi. Jedzenie owocu symbolizuje jego zdaniem stosunek płciowy. Może więc Ewa zachęciła Adama do grzechu po prostu swoimi wdziękami?

Nieważne jak: czy przy pomocy jabłka, figi, cytryny, wina, czy przez męską słabość do kobiecej urody, pierwszy grzech został popełniony. Wąż skusił Ewę, a ona z kolei nakłoniła Adama do sięgnięcia po to, co zakazane. Miało to, przynajmniej według Biblii, kolosalne skutki dla całej ludzkości. Utraciliśmy możliwość życia w raju. Ciekawe, czy było warto?

Bibliografia:

1. Fragmenty Księgi Rodzaju, Biblia Tysiąclecia.
2. Martin Bocian, Leksykon postaci biblijnych. Ich dalsze losy w judaizmie, chrześcijaństwie, islamie oraz w literaturze, muzyce i sztukach plastycznych, Znak 2000.
3. Władysław Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, PIW 1985.
4. Jarosław Molenda, Zadziwiające życie owoców. Od ananasa do truskawki, Bellona 2018.
5. Katarzyna Rowińska, Owoc nad owocami. O jabłku w kulturze, „Lente Magazyn” nr 2/2016.
6. Justyna Sprutta, Czy Ewa na pewno podała Adamowi jabłko?, misyjne.pl 4.09.2017.