Niepełnosprawni w średniowieczu. Cierpienie, okrucieństwo i operacje plastyczne

Okaleczanie jeńców i cywilów stanowiło trwały element średniowiecznej strategii zastraszenia przeciwnika. Do najgorszych scen dochodziło z reguły w trakcie wielomiesięcznych oblężeń, kiedy napięcie nerwowe obu stron osiągało punkt krytyczny.

W 1159 roku jeden z rycerzy Fryderyka Barbarossy dostał się w ręce załogi lombardzkiej twierdzy Crema. Bestialsko pozbawiony rąk i nóg, zmuszony został do pełzania po ulicach miasta, co wzbudziło powszechną wesołość wśród jego mieszkańców.

Podobne sceny z wyrachowaniem odgrywano na oczach wroga. Trzynastowieczny przywódca krzyżowców Szymon Montfort rozkazał oślepić całą załogę zdobytej przez siebie twierdzy Bram w południowej Francji. Wyjątkiem był szczęśliwiec, któremu pozostawiono jedno oko. Miał on poprowadzić okaleczonych towarzyszy do kolejnego zamku, aby przekonać obrońców o daremności oporu.

Oślepienie Ailwarda z Westoning, którego oczy miały się później w cudowny sposób zregenerować (witraż katedry w Canterbury).

Zdarzało się jednak, że ból i szpetota stanowiły wybawienie. W czasie niespokojnego IX stulecia, gdy przez Europę przewalały się hordy wikingów, Madziarów i Saracenów, w żeńskich klasztorach mnożyły się przypadki samookaleczeń. W 874 roku mniszki z Coldingham w Szkocji poszły za przykładem swej przeoryszy i odcięły sobie nosy oraz górne wargi, unikając dzięki temu niewoli i zgwałcenia przez wybrednych Skandynawów.

Kary na członkach

W późnym średniowieczu wykonywane publicznie okaleczenia (mutylacje) przybierały formę spektaklu sprawiedliwości. Doświadczony kat wezwany do ukarania danego przestępstwa doskonale wiedział, jak poprowadzić swą wprawną rękę.

Winnych bluźnierstwa przeciw Bogu czekało wyszarpanie języka rozgrzanymi szczypcami. Krzywoprzysiężca tracił palce, które ważył się fałszywie wznieść ku niebu. Na pręgierzach i szubienicach niejednego miasta wisiały odcięte uszy, nosy i dłonie należące do przedstawicieli miejscowego półświatka. W piętnastowiecznej Brugii małżowinę przybijano wraz z właścicielem, który musiał samodzielnie „wyrwać się z opresji”.

Szerokie rozpowszechnienie kar mutylacyjnych sprawiło, iż widoczne okaleczenie traktowano jako dowód kryminalnej przeszłości danej osoby. Stąd też w XIV-wiecznej Anglii władze wydawały certyfikaty niewinności dla rannych żołnierzy i ofiar wypadków.

Okaleczenie okazywało się także sprawdzonym sposobem na trwałe zażegnanie konfliktów dynastycznych. Najpopularniejszą formą pozbycia się niewygodnego rywala było oślepienie. Zabiegu dokonywano za pomocą wrzącego oleju bądź rozpalonego ostrza, przy czym w eleganckim Bizancjum specjalnie nasączone bandaże zapobiegały powstawaniu szpecących blizn.

Szczypce do wyrywania języka (fot. Helga, CC BY-SA 3.0).

Za wysoce skuteczne uważano pozbawienie narządów rozrodczych, metodę pozwalającą na eliminację całych rodów. Ów los spotkał chociażby czterech synów zamordowanego w 820 roku bizantyjskiego cesarza Leona V.Niewiele lepiej było u Franków, gdzie panowanie przypominało kierowanie zorganizowaną grupą przestępczą. W 788 roku Karol Wielki, aby pozbyć się kłopotliwego księcia bawarskiego Tassilona, osadził go w klasztorze z podciętymi ścięgnami. Tak na wszelki wypadek…

Niesprawni pasterze

Dzięki udostępnionym niedawno materiałom Penitencjarii Apostolskiej, urzędu zajmującego się rozpatrywaniem spraw skierowanych do samego papieża, uzyskaliśmy wgląd w problem niepełnosprawności polskiego kleru. Wedle prawa kanonicznego ułomność stanowiła przeszkodę w przyjęciu święceń kapłańskich.

Jedynym wyjściem była pisemna prośba do kurii papieskiej o stosowną dyspensę. Przechowywane do dziś w archiwach watykańskich wnioski zawierają szczegółowe opisy okoliczności, w których powstała ułomność. W roku 1474 kleryk Mikołaj z Pabianic przyznawał, że gdy spajał rękojeść noża za pomocą ołowiu, kropla rozgrzanego metalu wypaliła jego lewe oko.

To dziecko miało szczęście – ktoś się nim zaopiekował (il. z „Psałterza Luttrella”, XIV w.).

Bez wątpienia w gorszej sytuacji znajdował się Jan z Oleśnicy z diecezji wrocławskiej, który pisał: Ojcze, gdy jako dziecko leżałem w kołysce, jakaś świnia odgryzła mi kawałek członka. Proszę o pozwolenie na przyjęcie święceń.

Odcinamy, przypalamy, przyszywamy

Poziom ówczesnej medycyny sprawiał, iż wiele niegroźnych dziś chorób i urazów kończyło się bolesną amputacją. Zabieg rozpoczynano często skrępowaniem pacjenta, a kończono oblewaniem rany wrzącym olejem.

Obok tego stosowano też zadziwiająco ambitne metody. Słynny Guy Chauliac (zm. 1367) stosował przy leczeniu złamanych kończyn wyciąg z obciążeniem z ołowiu. U schyłku epoki, nawiązując do dokonań starożytnych, poczyniono też postępy w dziedzinie chirurgii plastycznej!

W piętnastym wieku na Sycylii rekonstrukcję obciętych bądź zniekształconych nosów i uszu poprzez przeszczep skóry z ramienia przeprowadzali Gustawo Branca i jego równie utalentowany syn Antonio. Szesnastowieczny chirurg Gabriel Fallopius wystąpił nawet z odważną propozycją uzupełniania ubytków kości czaszki metalowymi płytkami (głównie złotem), jednak pomysł ten uznano za dość ekscentryczny.

Narzędzia chirurgiczne Guya de Chauliaca (1–4, XIV w.) oraz Hansa von Gersdorffa (5–7, XV w.) (il. James Joseph Walsh, „Medieval Medicine”, domena publiczna).

Z oczywistych względów najszerzej rozpowszechniona była protetyka. Petrarka wspomina o istnieniu protez nosa z wosku i sztucznych oczu z emaliowanych metali oraz weneckiego szkła.

Jeśli chodzi o ortopedię, przykuwa uwagę proteza ręki niemieckiego rycerza Goetza von Berlichingena, prawdziwe arcydzieło ówczesnego płatnerstwa. Przypominała ona rękawicę z pełnej zbroi płytowej, zaś ukryty wewnątrz mechanizm pozwalał na swobodne zginanie palców i trzymanie miecza.

Freak show

Postrzeganie osób dotkniętych kalectwem niewiele zmieniło się od czasów starożytności. Co prawda nie stosowano już kar wobec matek, które urodziły zdeformowane dzieci (w Asyrii burzono ich domy), ale nadal traktowano niepełnosprawnych jako źródło rozrywki. Osoby z widocznymi deformacjami stanowiły modny podarunek w środowisku arystokracji aż do końca XVIII wieku.

Portrety karłów z nowożytnego dworu królów Hiszpanii.

Na dworach swych właścicieli ludzie ci pełnili rolę zbliżoną do zwierzątka domowego. W poniżający sposób zmuszano ich do toczenia walk, występów nago (szczególnie osoby garbate) czy niezdarnych akrobacji. Karłów nie brakowało również na dworze Jagiellonów.

W Europie średniowiecznej bezmyślne okrucieństwo niektórych panów skłaniało ich do poszukiwanie błaznów cierpiących na epilepsję lub porażenie mózgowe. Każdy ich ruch sygnalizowały obowiązkowe dzwoneczki, prowokujące niekiedy atak przyjmowany z najwyższym rozbawieniem.

Choroba zawodowa

Nie przysparzał niepełnosprawnym sympatii ich nierozerwalny związek z żebractwem. Ówczesna literatura opisuje całą gamę zachowań symulantów. Większość poprzestawała na udawaniu padaczki, objawów żółtaczki (smarowali się końskim łajnem) czy toczenia z ust piany z połkniętego mydła.

Średniowieczni żebracy słynęli ze swoich oszustw.

Inni szli znacznie dalej. Słynny XVI-wieczny chirurg Ambroży Pare opisywał jak na własne oczy widział żebraka, który przyprawił sobie nadgniłe ramię „pożyczone” od jakiegoś wisielca.

Podobne historie, a także przekonania łączące brzydotę i ułomność z grzechem, sprawiały, że niepełnosprawnych postrzegano jako element przestępczy. O uprzedzeniu władz niech świadczy rada lekarza Filipa II Habsburga, Franciszka Vellesiusza: jeśli zdarzy się, że podejrzane są dwie osoby, niech pierwsza będzie poddana torturom ta z widoczną ułomnością.

Zakończenie

Powyższy obraz wielu słusznie uzna za zbyt ponury. Faktycznie średniowiecze znało ubezpieczenia wypadkowe, elementy BHP w rzemiośle i instytucje powołane do opieki nad niepełnosprawnymi.

Charakterystyczne jednak, że nawet w tych ostatnich łączono niekiedy szczytne motywy z kompletnym brakiem wrażliwości. W najstarszym w Europie domu dla chorych umysłowo (szpital NMP z Betlejem) od XV wieku organizowano odpłatne „pokazy obłąkanych”, przyciągające tłumy żądnych rozrywki londyńczyków. Było to zresztą przez długi czas jedno z głównych źródeł utrzymania zakładu…

Bibliografia:

[expand title=”Artykuł został oparty na szerokiej bibliografii. Kliknij, aby ją rozwinąć.”]

1. Disabilities in Roman Antiquity. Disparate Bodies a Capite ad Calcem, ed. Christian Laes, C.F. Goodey, Lynn Rose, Brill, Leiden–Boston 2013.
2. Robert Garland, The Eye of the Beholder. Deformity and Disability in the Graeco-Roman World, Ithaca, New York 1995.
3. Bronisław Geremek, Litość i szubienica. Dzieje nędzy i miłosierdzia, Czytelnik, Warszawa 1989.
4. Irina Metzler, Disability in Medieval Europe. Thinking about Physical Impairment During the High Middle Ages, c. 1100–1400, Routledge, London-New York 2006.
5. Irina Metzler, A Social History of Disability in the Middle Ages. Cultural Considerations of Physical Impairment, Routledge, New York–London 2013.
6. Michele Mollat, Les Pauvres au Moyen Age, Hachette, Paris 1978,
7. Daniel de Moulin, A History of Surgery. With Emphasis on the Netherlands, Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht–Boston–Lancaster 1988.
8. Paolo Santoni-Rugiu, Philip Sykes, A History of Plastic Surgery, Springer Verlag, Berlin–Heidelberg 2007.
9. Ludwig Schmugge, Patrick Hersperger, Beatrice Wiggenhauser, Die Supplikenregister der päpstlichen Pönitentiarie aus der Zeit Pius’ II. (1458–1464), Max Niemeyer Verlag, Tübingen, 1996.
10. Henri-Jacques Stiker, History of Disability, The University of Michigan Press, Ann Arbor 1999.[/expand]